ƏLİFBA MƏNZƏRƏLƏRİ
| Ə |
lifba kitabındakı mənzərələr, mənə elə gəlir, bacımgilin kəndindən götürülüb. Ağacları rəngbərəng meyvələrlə "yolka"lar kimi bəzəkli... Üzü qibləyə evlər qarşısındakı, göy fonda sanki qəhvəyi qələmlə çəkilmiş dağlar elə bilirsən canlıdırlar: başları da gah ağarır, gah şabalıdıya çalır. Eləmədim tənbəllik, bir gün onlara qoltuğumda "Əlifba" kitabıyla qonaq gəldim. Yolda kitabı dik tutub hansı səhifəni açırdımsa, kəndin bir guşəsi orda güzgüdəki kimi əks olunurdu. Özü də "Əlifba", deyəsən, təkcə bacımgilin kəndini göstərən çoxvərəqli bir güzgü idi.
Orda budaqları əyən ağır almalarla Yerin cazibə qüvvəsini bağça uşaqlarına da sübut edərsən. Həqiqətən də, bu yerdə uşaqlar Yerin cazibə qüvvəsiylə məktəbdən çox-çox qabaq tanış olurlar: quyu ağzında durmurlar ki, birdən ora düşərlər - altdan yer çəkər. Yerin cazibə qüvvəsini onlar qıllı və güclü, həm də qorxunc bir əl kimi təsəvvür edirlər. Hərçənd mer-meyvə fəslində bu cazibədən xoşları gəlir - onun sayəsində yetişmiş sulu meyvələr düz burunları ucuna enir. Buraların uşaqları tanınmaz-bilinməz nyutonlardır. Ancaq onlar heç də tanınmaq-bilinmək iddiasında deyillər. Qolundan tutub hansına desən gəl səni tanıdaq, deyər bu, dəlidir; gülüb qaçar.
Ağaclarında daim həm köhnə, həm də təzə sınıq budaqlar görərsən. Pudluq meyvələr əyib budaqları sındırarkən, quşlar çartıltılardan heç də qorxmur; öyrəşiblər. Narlar bağların çıraqlarıdır. Burda hər ağacdan, yalan olmasın, bir ton göyəm-gavalı yığarsan. Hər gəlişimdə bacım hərlədib-fırladıb sözü il uzunu təzə kartof yemələri üstünə gətirir; bir növ, bununla qardaş yanında qürrələnir. Əlbəttə, bilsəydim kartof onu həqiqətən xoşbəxt edir, bir az arxayın olardım - bacım yaxşı yerə düşüb, deyərdim, alnına xoş gün yazılıbmış. Əri - Rusyət avarası, evdə tapılmırsa, qoy barı kartof ona təsəlli olsun. Hə, yəqin artıq kartof onun üçün həyat rəmzinə çevrilmişdi. Onsuz bacım özü çoxdan bu qənaətə gəlib ki, ər-zad xoşbəxtlik üçün deyil, ola bilsin, bədbəxtliyi bölüşdürmək üçündür. Bildirəcən də ildə iki yol səpdikləri və bulud kimi qalxanda, gömgöy ucları bir bərabərdə duran soğanlıqları ilə öyünərdi. Sözü ağzından qaytara-qaytara, gec olsa da, qızları bu peşəni ona tərgitdilər. Dünən yumurtadan çıxıblar, analarını bəyənmir, bu acı, həm də ucuz şeylə özünü dartdığına-çəkdiyinə görə onu lağa qoyurdular.
- Bu arvad adamın başını yerə soxandır.
- Çöl-bayır görüb ki!
- Bay, anam tərbiyəlidir! - it qızı sonbeşik ucadan şaqqanaq çəkib pəncərə ağzına qaçdı. Səsinin cingiltisindən qulaq pərdələrim, mən elə bilirəm, yelkən kimi yığılıb-açıldılar.
Hə, yadıma düşdü, əlbəttə, çöl-bayır görməmək buralarda tərbiyə əlamətidir.
- Daş bunların güləyən başına! Züryət deyillər ki! Tək bir şirin şeyə qiymət qoyan başlarına kül!
- Görün, belə də ana olar! Elə bil düşmənə qarğış tökür.
- Ay qardaş, sən ağlıbaşında bir insansan, bu yetimçələrdən gözün nə su içir? Gör bunlardan adam olacaq, ya yox?
- Mən sizin üçün falçıyam-nəyəm?
- Bircə rədd olub getsəydilər!
Bacım söyüb-söylənəndə üzünü mənə tutur. Elə əslində evdəkilərin hamısı mənə istinadla bir-birindən şikayət edir. Mən burda olmayanda, yəqin bunlar qruplaşıb kimi istəsələr təkləyə bilirdi. Belə görürəm, bu quzğunlar bacımın göydə aşını bişirir, onu asanca bükürlər.
- Eyy, gözəlçələr, bax, sizə mən də deyirəm: soğan çox faydalı şeydir, - məcbur qalıb bacımın tərəfində durası oldum. Onun müdafiəsi mənim qardaşlıq borcumdu. - Özü də insan çörəyinə təpik atmaz. Bəyəm acı şeydən çıxan çörək də acı olur? Buna gülərlər? Vay, vay, mən sizi yaxşı uşaq bilərdim.
Haqqüçünə, şeytanlar mənə cavab qaytarmadılar, lakin hikmətamiz sözlərim, deyəsən, ürəklərinə yatmamışdı. İşə bax, yəqin onlar məsləhəti-zadı artıq köhnəlmiş şey bilir. Bir dəfə bacım özü mənə demişdi: kim ağzını açıb məsləhət verirsə, bunlar deyir qocalıb. Onlardakı bu yeni təfəkkür tərzi, güman ki, gecə-gündüz televizor qabağında şöngümələrindəndi. Bacım qızlarında dünya-zaman haqqında millilikdən çox uzaq illüziyalar törənmişdi. Qorxuram da bu onlara bədbəxtlik gətirə.
- Sarımsaq soğandan da faydalı! - bacım ürəklənmişdi. - Biz həyətdə sarımsaq da basdırırıq.
- Dayımızın iki gözü də aydın! - sonbeşik söz atıb bu dəfə qapıya sarı qaçdı.
- Gedəndə pay qoyarsan.
- Eh, ay ana, sən canın, bu acı-zəhrimar şeylərdən az danış! - bu, ortancıldı. Kürənlikdə, torpağı sanı yaşasın, rəhmətlik nənəmizə çəkmişdi.
Bu kürənlik irsən necə keçir, İlahi!
- Yox, bu insan bəlkə tezlikcə istiota da keçdi.
- Üstəlik, onun şirininə də yox, acısına!
- Arvad şirin şeyin qənimidir.
- Şirini xoşlayanları tərbiyəsiz-bihəya sayır!
- Anamız həyatda şirindən acı səmtə getməkdədir.
- Mən sarımsağı uşaqlıqda yediyimdi. Qarnım gedəndə, - balaca hələ uşaq sayılırdısa da, elə bil artıq böyümüşdü və indi uşaqlıq xatirələrindən danışırdı. - Onun dadı-qoxusu indiyəcən yadımdadı.
- Necədi ki?
- Ay! Demə!
- Mən hələ indiyəcən ondan yeməmişəm.
- Elə yeməsən yaxşıdır.
- Eşşək nə bilər zəfəran nədir!
Baho, bacım da düz eləmir, ağzını açan saat təhqirə keçir.
- Sarımsaq zəfəran deyil.
- Amma yeri gələndə zəfərandan üstündür, - bu yenə ortancıldı.
- Ay qız, böyük nə dedi, ona da bax. Anamız ağsaqqalımızdı.
- Bay, çaşdı. Arvada ağsaqqal yox, ağbirçək deyərlər, - sonbeşik atmacalarından qalmırdı.
- Mənim nə ağsaqqal, nə də ağbirçəkləri görən gözüm var!
Əlbəttə, böyük qız insanlardan yanıqlı idi: onlardan xeyir yox, daim ziyan görmüşdü. Onu onsuz nişanlamış, ailə qurmamış da elə özləri nişanı qaytarmışdılar. Heç ondan soruşmamışdılar da ayın neçəsidir. Elə bil onun bu işə dəxli yoxdu. İndiyəcən bilmir də oğlanın sifəti sarı idi, yoxsa ağ. Bəlkə elə o, zənci imiş. İncəvara, mən bir ağsaqqal kimi həmin vaxt respublikada olmamışam. Onu deyim ki, bir ağsaqqal kimi nüfuzunun az-çox qalmasını istəyirsənsə, gərək çətin məqamlarda respublikada olmayasan. Belə can rahatlığıdır. Hə-ə, elə onunla da adı qızlar siyahısından silinmişdi.
Bunların ataları Rusyətdən beşəlli yapışıb. O, kürəkənim, guya canım-ciyərimdi, ancaq küçədə qabağıma çıxa, tanımaram. İnsafən, qızların dilindən ataları haqqında bircə yaman söz eşitməmişdim. Pis orasındadır ki, nə də bir yaxşı söz. Onlar atalarına münasibətdə neytraldılar. Bəlkə onu heç sevmirlər də, lakin heç vaxt olmayan övlad sevgiləri haqda yalan satmırlar da. Ona qətiyyən nifrətləri yoxdu. Bir də axı burda olmayan insanın nəyinə və necə nifrət edəsən. Bu nifrət mücərrəd bir şey ola bilərdi, onda da ki, hiss olunmazdı. Yəqin daha onlarda heç əmr və göstərişlərlə də nifrət hasilə gəlməzdi. Üstəlik, onlar üçün "evin əsas kişisi"nin burda olmaması olmasından sərfəli idi: heç olmasa, məsləhət sarıdan qulaqları dincdi.
Amma yeri düşdü-düşmədi, bacım onun kölgəsini qamçılayır, dalısınca əsib-coşur, onu qiyabi asıb-kəsir. Rusyətdə veyillənən bir insanın, deyir, qızları ya evdə çürüyər, ya da axır çölədüşmə olar. Hələ yaxşıdı ki, onlara pis gözlə baxmır, adlarına söz çıxarmırlar. Kül onun namusu el adətləriylə qorunan başına!
- Burda çörək yoxdur. Neyləsin?
- Neyləsin - qəbir qazıb girsin yerə! Burda çörək yoxdursa, bə camaat niyə qırılmır? İndiyəcən kim acından ölüb?
Biz onunla qohumçuluqdan hələ çox-çox əvvəllər yaxın olmuşuq; bir-birimizin xətrini dünyalarca istəmişik. Əksinə, əlaqələr qohumçuluqdan sonra kəsildi. Amma təzəlikcə fikirləşirdim də: axı, ona niyə bir köməyim dəyməyir? Çətin məqamlarda onun məndən başqa dayağı kim olmalı idi? İndiyədək mənim ona, yəni əslində bacıma köməyim vur-tut novruzlarda, elgözünə onlara baş çəkməyim olub. Mənim bacı ailəsinə köməyim qoz-fındıq, uzaq başı iydə-şabalıd səviyyəsindən yüksəyə qalxmamışdı.
Sonbeşik suyumundan bacım özü idi. Bacım sanki uşaqlaşıb təzədən böyüməyə başlamışdı. Ona baxanda özüm də uşaqlaşır və təzədən böyüməyə üz qoyurdum. Mən ona baxanda uşaq, bacıma baxandasa dərhal böyük olurdum.
Amma böyük - bibimizə çəkmişdi. Guya yerik vaxtı bibim bacıma nəsə yedizdirəsi, ona görə də uşaq istər-istəməz bibimə oxşayası. Tez-tez danlayıb-dansıyırsa da, bacım qızlardan hər birini əzizlərindən kiməsə oxşatdığına görə istəyir. Uşaqlıqda onları saçlayıb döyəndə (indi gücü çatmır), sonradan neçə gün qəlbi göynəyərdi. Elə sanardı ki, əzizlərinə qarşı qanacaqsızlıq edib, onların özlərinicə əzişdirib. "Döy, döy, onsuz öz rəhmətlik nənəni döyürsən - mənim heç kefimə də deyil," - ortancıl çəm tapıb anasının əlini özündən yığışdıra bilmişdi. Nənəmiz diri olsaydı, bacım bəlkə qızı döyməyindən qalmayacaqdı da. Necə ki böyüklə (bibimiz) sonbeşiyi (özü) hərdən az qalır boğa.
Sonbeşik ildə bir, uzaq başı iki dəfə mənə sifariş verib gətirtdiyi tortları çataçat gözlərinə təpərdi. Ancaq qız tortu yedikcə, düzü, mən də ürəyimi yeyərdim - birdən zəhərlənər. Bakıdan bura yol ölçən tortdan nə çıxar! Üstü bataqlıq kimi dalğa-dalğa... Gülləri də bataqlıq gülləri kimi solğun. Uzaqdan tort, həqiqətən, təyyarədən görsənən bataqlığa bənzəyərdi.
Bu üç qız bir-birini az qala ötə-ötə, qaçatbasdı böyüyür, hərçənd elə qamış kimi də nazik qalırdılar. Öz sözləridir, guya insan əvvəl uzununa, sonra eninə artar. Ancaq bunlarda boyla bərabər, sən demə, dil də uzanırmış. Bacım deyir ki, bunların hərəsinin düz bir metr uzunluqda dili var. Fikir-zikirləri də kökəlməkdi. Guya kökələndə, dayıları, göyçək olacaqlar. Utanmazlar! Qızarmazlar! Bunların sözünə bax! Görün ərgən qız da dayısına kökəlməkdən danışar! Biz də qız olmuşuq! Açığı, kökəlməyin mənası kiminsə xoşuna gəlməkdən ibarətdir ki, bu da onların yaşında heç cür ədəbli şey sayıla bilməz. Deyəsən, bunların həyatında ən vacib iş elə ərə getməkdi. Əslində də, qızın məməsi çıxdısa, rədd olub getməlidir. Qız evdə qaldıqca durğun göl kimi iylənər. Bir az da dərinə getsək, qızın evdə qalmaqlığı dünyada nəyinsə düzgün olmamaqlığı əlamətidir. Məsələn, qızlar ən çox müharibələrdə evdə qalır. Aran yerin qızları herbisid, ya superfosfat "dağ"ları ətəklərində qarıyırlar. Bu rayonda iki cür qız olur: əsl dağ yanındakılar - onları almayanaq-sağlam görərsən, bir də herbisid-superfosfat "dağ" ətəklərindəkilər - onlar isə solğun üzlü, yanaqları sallaqdılar; qıçları da nazik və əyri. Qıç qız taleyini müəyyənləşdirən çox vacib ünsürdür. Qızın taleyi alnında-yanağında yox, məhz qıçlarında yazılır. Bacım qızlarının qıçları, Allaha şükür, əyiş-üyüş deyildilər. Düz qıçlarında yəqin taleləri də düz yazılmış olar. Lakin ürəyimə dammışdı da: onlardan biri hökmən qarıyıb evdə qalasıdır. Çünki bu dünyanın işləri həmişəki kimi heç də yaxşı getmirdi. Hə, böyük qızın taleyi, həqiqətən, qıçlarında yazılanlarla düz gəlmədi.
Bu arada armudu stəkanlar otağa dolu və rəngli tərzdə gəlir, boş və rəngsiz qayıdırdılar.
Baho, dinmə, bu gələn üç bacının tək qardaşı, mənim gözəl bacoğlum olmaya! Gəldi və yalnız gələndən sonra bildim ki, onu gözləmirmişəm. Əngə verdiyim bu neçə saatda, insafım qurusun, onu bir kəsdən soruşmamışdım. Elə həmişə belə olur: bu oğlan özü gəlib gözlərimə girməsə, yadıma düşməz. Di gəl, guya doğması, iki gözü, əziz-giramisiyəm. Salam-kalamsız keçib eləcə dolabın gözlərini açıb-bağlayır, oralarda nəsə axtarırdı. İşini qurtarıb dikələndə, şəhadət barmağımla ona "yaxın gəl" işarəsi verdim. Adə, ay qurumsaq, gəl, üzündən öpək! Gəldi, ancaq mən maç eləyəndə, üzünü yana çevirdi; onda öpüşüm eybəcər bir səs şəklində havadan asılı qaldı. O heç də dayı öpüşündən ötrü dəli-divanə deyilmiş. Ya bəlkə onların kəndində kişi öpüşmələri ənənəsi yoxdu. Görəsən, mən bu gədəni niyə sevmirdim? Hərgah bacım balası olmasaydı, inan, ona nifrət edərdim. O, böyük qızdan kiçik, kiçikdən böyükdüsə də, onun ortancıldan böyük, ya kiçikliyini anışdırmırdım. Bu tək oğlan ailədə yalquzaq kimi tovlanırdı. Evdə onu anlayan bir kimsənə yoxdu. Ola bilsin, bir atası anlayardı, o da dünyanın qurtaracağında. Hər halda, onu az-maz başa düşənlər də evin içində yox, çölündəydilər. Onun çökək yol bənzərli peysərində daim gündə sim kimi işaran tüklər görərsən. Dəllək bu cür tükə "yetim tükü" deyir. Düzü, dəlləkdən eşidənəcən mən "yetim tükü" ifadəsinin etimologiyasından xəbərsizdim.
Bu uşaqların bircəciyi dərs-mərs bilməz - onlar hətta neçədə oxuyub-oxuyacaqlarını da çaş-baş salırdılar. Ərlik qız neçədə oxumuş olar - yəqin doqquzda-onda. Yaxud "on"dan yuxarı sinif olarsa - onda. Di gəl, böyük düz üç ildi eləcə "on" deyib durur. Ağlına gəlmir də hər dəfə bir il artırsın. Heç sinifdə qalmayıb da, amma heç cür xəyalına gəlmir ki, məktəbi "qurtarsın". Keçən il "on" deməsini bu il unudurdu.
Oğlan özü də ortancıldan böyük, ya kiçik olduğunu kəsdirmir. Çox uzananda boyca bacılarından hansınısa ötüb keçir, onda deyir ondan böyüyəm, oxuduğu sinfin də böyüyünü deyir. "Yeddi" desələr, bu, təxminən "səkkiz", ya "doqquz" deyəcək. Birdən çaşıb "on bir" desələr, yəqin bu, "on iki" deyər. "On bir"dən yuxarı sinif olmadığını bəlkə anlamır da. Bəlkə elə bilir insan 20-30-cu sinfəcən oxuyur. Görəsən artıq bığı çıxmaqda olan bu oğlan neçəyəcən saya bilərdi. Hə, o, insanların böyük-kiçikliyini yaşla yox, boyla ölçür. Yəni hətta bir gün uzunluqda anasını ötərdisə (atasının boyunu artıq xatırlamır), deyəcəkdi ondan böyükdür; belə çıxacaqdı ki, əvvəl dünyaya gəlib, sonra anadan olub. Bəlkə böyüdükcə bəzi şeyləri dərk edirdisə də, kor tutduğunu buraxmadığı kimi, eləcə boydan tutub dururdu. İşlər fırıqdı - bir az keçsə, o, ağsaqqallığa boyu uzun, ağlı gödək insanları layiq biləcək.
Atası onun adını öz adına həmqafiyə qoymuşdu: Nazim - Nizam. Nizam tez-tez otaqdan, bəzən həyətdən də bayıra çıxır və üç-beş dəqiqə keçməmiş, bir də görürdün, budey, fit çala-çala yenə qayıtdı. Bu, deyəsən, dayı olduğumu, mənim bu mötəbər rütbəmi unudurdu. Ola bilsin, məni dayılıqdan silmişdi də. Mağıl qızlar hələ dayı-mayı qıdırdılar; hərdən şirin-şirin "dayı" deməkləri var. Düzdü, bəlkə də mənim onlara hələ kara gələcəyimi zənn edirdilər; hörmət-izzət ona görə idi. Hərçənd mən özüm gələcəkdə onlara necə "kara gələcəyimi" hələ heç cür "zənn edə" bilmirdim. Nağdı, onlar bunu kəndlərindəki digər qeyrətli dayıların təcrübəsindən götürürdülər. Onların təsəvvürüncə, dayılarının qeyrət işi hələ irəlidə idi. Amma başınızı ağrıdıb yenə deməliyəm ki, bu sayaq işləklərin mexanizmi mənim üçün hələ çox qaranlıqdı. Ay balam, mən mənəmsə, öz kəramətimə bələdəm. Mənim ən "qeyrətli iş"im olsa-olsa ayrılıqda onların hər birinin toyuna bəqədri-qüvvə pul salmaqdan ibarət ola biləcək, di qurtardı getdi.
Nizam qaranəfəs soyuducudan butulkanı qapıb qurtaqurtla başına çəkdi; şiş hülqumu şaqul göstəricisi kimi qalxıb-enirdi.
- Ey, qırışmal, adam tərli-tərli soyuducudan su içər?
- Nə bildin tərliyəm? Bəh, elə bil bulaqdan götürüb içirsən.
- Soyuducu bulaq deyil.
- Amma ona oxşayır.
- ...Mənim soyuducudan su içdiyim yadıma gəlmir, - mən bu sözləri həm tərbiyəvi məqsədlə, həm də bacıma eşitdirmək üçün dedim. Bu xasiyyətim onu sevindirəcəkdisə, qoy sevindirsin.
- Biz suyu həmişə buzlu içirik.
- Biz yox. Heçcə birimiz!
- Afərin! Bakı elədi də-ə. Bomba yerdi.
- Sən lağ elə.
- Mən bərk susamışamsa, lap qurbağalı göldən də ovuclayıb içərəm.
- Zirəksən! Dayısı, görürsən onun kəsiləsi uzun dilini! Dədəsi kimi qabiliyyətsizdir!
- Mən hələlik qabiliyyətsizliyi dədəmdə yox, bir tək səndə görmüşəm.
- Kəs, ədə!
- Dədəm qabiliyyətsizdisə, ona getməyəydin. Mağıl onda biz də olmazdıq.
- Ə! - mən onu çağırdım. - Nazim!
- "Ə" yox da-a, ay dayı. Özü də mən "Nazim" deyiləm.
- "Mizan" ol! "Nizam" ol! İndi qulağını çəkib eşşək qulağından uzun eləyərəm, onda bilərsən! Ananı niyə incidirsən?
- Ona söz demək də olmaz? - o, yalandan, zorən gülümsündü.
- Olmaz!
- Niyə? Müqəddəsdi ki?
- Bəyəm ana müqəddəs deyil?
- Heç də həmişə yox.
- Bax, bu olmadı! Səninki lap "oynamıram"dı.
- Ana haqqında radiodan eşitdiyi mahnılar onun gözünə girsin! - bacım həmişəki kimi baltanı kökündən vurur, ancaq aradakı təsadüfi fasilədə qəfildən yumşalır da. - Elə bil gündə boğazı gələn bu deyil, mənəm. Hava buludlanan kimi də dizləri top kimi şişir.
- Bu genə başladı! Elə bil həkimdir.
- Bütün analar elə həkim kimidilər.
- Gecə-gündüz danışdığı - xəstəliklərdəndi. Azar-bezardan xoşu gəlir.
- Yaxşı, bunlar heç. Barı dərsə-zada gedirsən?
Burda oğlan dinmədi.
- Sənnənəm!
- Dərs olsun ki - gedim.
- Necə yəni "olsun"? Bu nə söhbətdir?
- "Dərs"i soruşmadın?
- Soruşdum.
- Mən də deyirəm ki, bizlərdə elə şey-zad olmur. Bakıya xahişin getməsin.
- Bunun müəllimləri də atası kimidilər. Həm də qardaş, bunlarınkı alverə getmək deyil, gedib orda arvad almaqdır. Orda hərəsinin ikisi-üçü var.
- Yox bir, beş-on olar. Hardan bilirsən?
- Çıxıb yolda kimdən soruşsan, bunu deyər.
- Özü də yaxşı anlamadım - nə arvad axı?
- Ədə, özünü avamlığa vurma. Sən də mənə...
- Mənim bildiyim odur ki, onlar Rusyətə çörək dalınca gedirlər.
- Sən tərbiyəli adamsan, odur ki, elə də fikirləşirsən. Avara-sərgərdan üçün çörək bəhanədir.
- Nizam, bir de görüm Rusyət bizdən şimaldadır, yoxsa cənubda? - mən söhbətin valını dəyişmək istədim.
- Yəni bütöv Rusyət?
- Rusyətin bütövü-yarımçığı da olur? Bu necə sualdı?
- Dağıstan - Rusyətdir?
- Tutaq ki.
- Bax, Dağıstan şimaldadır. Qalan yerlərlə nə işim!
- Dağıstan şimaldadırsa, Rusyətin qalan hissəsi cənubda olmayacaq ki!
- Axı, dayı, bu şimal-cənubun nə əhəmiyyəti var?
- Əhəmiyyəti çoxdur.
- Məsələn.
- Ədə, üzünün suyu tökülsün, ay öləsən, biz də uşaq olmuşuq, adam dayısıyla göz-gözə sual-cavab eləyər?! - Bir var, bunu biləsən, bir də var - yox. Hansı yaxşıdır? Əlbəttə, bilmək.
- Elə bu? Mən bu cür biliklərə bir qram qiymət qoymuram.
- Onda coğrafiya-zad keçməsinlər də-ə. Niyə keçirlər?
- Ağılları olsa, keçməzlər.
- Yaxşı, onda de görüm, bə bizim İran hardadır?
- Dayı, İran itib ki, onu məndən soruşursan?
- Hə, itib.
- Dayım elə bil itmiş inək axtarır, - sonbeşik burda gülməkdən qəşş elədi.
- Hər halda, İran cənubda olar. Rusyətin əks tərəfində. Onlar bir-birinə həmişə əks olub. Ancaq mənim üçün bunların "nol" əhəmiyyəti var.
- Eşşək nə biləcək zəfəran nədi! - bacım yenə əsib-coşdu.
- Guya İranın şimalda, ya cənubda olduğunu anamız özü bilir.
- Bacılı, gəlsənə bizim işlərimizə qarışmayasan.
- Heyvan dədəsindən artıq olacaq?!
- Gəl sən özü burda olmayan adamın adını çəkmə! O elə sənin boz üzündən qaçaq düşüb! Dalca danışmaq nə adətdi səndə! - Nizam xüsusi sərtliklə otaqdan çıxıb qapını da bərk çırpdı. Yox, bu uşaq insan kimi yox, qanqal kimi böyüyür. Yaşı çatanda, dövlət onu əsgərliyə, elə bil qanqalı dərib yollayacaq. Bunun düzəlməyi qaldı "marşirovka"lara. Burnu pomidor kimi əzilməyincə də adam olana oxşamır. Uzundrazlığınasa heç cür böyümək demək olmazdı. Barı şahmat ola, məktəbin ən azı yeddi-səkkiz ilini nərd atmışdı. Bir az da atıb, elə nərd təcrübəsi ilə də həyat qurası idi. O, adsız-sansız olmağa indidən məhkumdu. Deyək qızlar heç, onlar üçün ad-san lüzumsuzdu. İtib hərəsi bir yerə gedəndə, hərif-zad bilməmələrinin eyibi tamam örtüləcəkdi. Ərə getmək "ağ yanı"ya çıxmaq kimi bir şeydi; onda bütün əyər-əskiklər üstündən götürülür.
- Bay, muştuluğumu verin, Nizam-intizam yenə qayıtdı.
- Dayısı, sən de, bu dəlimizlə neyləyək? - anası tutma şəklində təzə nəvaziş və iltifatla dilləndi. Elə bil bayaqkı gərgin əsəb onun deyilmiş.
- Biz dəli deyilik.
- Qoy tamam böyüsün, onda görək neynirik.
- Qoy hələ başım pataloka dəysin...
- Bu gün-sabah səkkizi qurtarır, inan, hələ adını düzgün yaza bilməz də, - burda ananın dili təzədən dinc durmadı.
- Niyə yalan deyirsən? Mən hətta sənin eybəcər adını da dəqiq yazaram!
Bax, burda ondan xoşum gəldi. Yersiz irada elə bu cür də cavab verərlər. Ana olmur, kim olur olsun.
- Ay qardaş, görürsən, mənim günüm-güzəranım budur.
- Günahın çoxu səndədir. Özün yaxşı bilirsən ki, tərbiyə beşikdən başlanır, dayı gələndən-gələnə verilmir.
- Beşiyimiz olub ki? - bu, sonbeşikdi. - Bizim heç vaxt beşiyimiz olmayıb.
- Biz hamımız yerdə yatıb-böyümüşük, - bu da ortancıl.
- Kül sizin də küt başınıza! Bu saat gedib hansı həkimdən soruşsan, deyəcək yerdə yat, xeyirdir.
- Yayı-qışı belimiz termometr kimi yerin soyuqluğunu ölçüb, - bu da böyük. Uzun fasilədən sonra axır onun da dili açıldı.
- Ey, qəşənglər, siz orda yenə nə qar-qur saldınız! Mən "beşik" sözünü o mənada işlətmədim.
- Denən, dədə olan bəndə, indiyəcən uşaqlarına barı ucuz bir qələm, ya bir cüt onikivərəqlik alıbsan? Heç soruşubsan ki, arıq eşşəyim, harda ölübsən?
- "Eşşək" sözü anamızın dilində gül kimi bitib.
- ...Gədə indidən qocalar kimi öskürür. Öskürəndə də içi az qalır sökülə.
- Nəyi olmasa da, anam bunu düz deyir. Cibindən daim cürbəcür siqaret qutuları çıxır, di gəl, çəkdiyini ona sübut edə bilmirik.
- Çəkməyini gizlədirsə, demək, tərbiyəsi var.
- Ədə, onda tərbiyə nə gəzir! İş tərbiyədə deyil.
- Guya özü tərbiyəlidir. Axaşamacan onu-bunu söyür. Görün qadın da söyüş söyər?
- Dayı, ay dayı, - sonbeşik üstümü təmizləyirmiş kimi çiynimi döyəclədi. - Bunlar bir dəfə onun cibindən flomastr qutusu tapmışdılar, axşamacan yazığın tükünü diddilər ki, siqaret çəkirsən...
- Onu yazıq ilan vursun, - bunu yaşca anasına yaxın olan böyük qız dedi.
- Ay arvad, sən uşağa niyə həmişə pis deyirsən! Dayım da elə biləcək həqiqətən pisdir.
- Bə imam övladıdır? Dayısı, bax, bu zaval da məni çox incidir. Qanımı qaldırır, - anası Nizamdan əl götürüb düşdü ortancılın üstünə. - Bundasa tərbiyə adlı şeydən bir damcı da yoxdur.
- Yoxdur, demək, verməmisən. Yoxdan var ola bilməz ki.
- Vay, indi də anamın caynağına bu keçdi! - sonbeşik qaqqıldayıb eyvana qaçdı.
- Bunun gözündə şən olmaq tərbiyəsizlikdir.
- Kim deyir şən olma. Ol, ancaq həddində. Dəqiqəbaşı da üstümə beşaçılan kimi açılırsan.
- Yox bir, onaçılan kimi!
- Səndə qəti günah yoxdur. Atası arvadları əlcək kimi dəyişən insan bundan artıq ola da bilməz.
- Gəl sən boş-boşuna atamızın adını tutma. Qoy Rusyətdə necə qalıb, elə də qalsın.
- Hə, elə bil ölüb, qoy qəbirdə rahat yatsın... İtin qızıyam, əgər indən belə ondan bir kəlmə desəm! Mənim kefimə də deyil! Axı, nə işimədi!
- Rusyət elə yerdi - ora hamı gedir.
- Həmişəliyə gedirlər? Niyə əkib-töküb aradan çıxıb?
- Ay bacı, axı, biz də Aydan düşməmişik. Görə-görə gəlirik. Bütün Azərbaycan il uzunu Rusyətdə deyil? Kişini lap "xalq düşməni" eləmisən.
Doğrudan da, beş imama ağlayanda, gərək bir də yezidə ağlayasan. Kürəkən ancaq elə onu edir ki, qazanıb-qırtıb bunların ağzına atır. Vallah, şadlıqlarına şitlik edirlər. Əcəb rəssam olasan, acıqca bunların hamısını Rusyət səmtinə, ağızlarını da açıq və yumru halda çəkəsən. Bacım ağ eləyir, göynən gedir, bir şey olan kimi də cəzm olub özündən çıxır. Hər sözdən bir söz çıxarır. Şirincə danışığı davadır. Dili öyrəşib: daim də şikayətçidir. Yox bir, Nazim orda evlənib! Əşi, evlənib, əcəb eləyib, əlinin içindən gəlib! Oturub sənin qır-qırına qulaq asmalı idi?
Əslində qiyabi günüləri mütəmadi onun fantaziyasından pərvazlanırdılar. O elə fantaziyasındaca ətli-canlı arvadlar "xəlq eləyir", uzaqdan-uzağa onları ərinə yaxırdı. Qısqandığı da arıqlar yox, həmişə köklər olur. Hətta gonbul qohumlarını da ona qısqanardı. Sən demə, bacım kəndin bütün gonbul arvadları ilə küsülü imiş. O, mal satdırmaq üçün ərinin tutduğu bütün qadınları haq-nahaq onun adına çıxırdı. Balam, insanın nə qədər arvadı olarmış!
- Kim deyər, onun satıcıları niyə həmişə potaça olur?
- Biz nə bilək?
- Çünki elələrinin dəlisidir. Zalımda bircəciyi də arıq-turuq deyil!
- Mən elə bilirəm, onda satıcılar təsadüfən kök alınır. Bir də axı Rusyətdə arıq arvadı gündüz fənərlə də tapmazsan.
- Hə, sən də bu yandan başımı piylə! Ədə, o, gonbulların ölüsüdür, bunu məndən soruş.
- Axı, anam özü gonbuldur - bu sirri o bizdən yaxşı bilər, - şeytan sonbeşik yenə söz atıb aradan çıxdı. Qız saçı yolunmasın deyə, həmişə bir ayağını eşikdə qoyur. Yalnız özü-sözü yaddan çıxanda, ara sakitələşəndə geri qayıdır.
- Bacı, sən Rusyət qışını görməmisən. Oranın üstüaçıq bazarlarında arıq insan heç vaxt duruş gətirməz, mal sata bilməz. Orda şaxta insanın içini şüşə kimi kəsir. Alver üçün kökləri ona görə əl-əl axtarırlar.
- Ay yazıq, sən də ortada qalmısan, heç bilmirsən nə deyəsən! Bə onda saçı-saqqalı dümağ, ailəli bir kişi satıcısıyla şəkil çəkdirər?
- Niyə də yox? Satıcı insan deyil? Bəlkə elə ona yazığı gəlib. Mən özüm Rusyətdə on illərlə şəkil çəkdirməyən qadınlar görmüşəm.
- Yaxşı, bəsdi məni axmaq yerinə qoydun! Yeri gəlmişkən, elə sən də onun tayısan. Bütün kişilər bir bezin qırağıdılar!
- Bir az düzgün danışanda nə olar?
- İnişil satıcısı qoca bir "babuşqa" imiş. Ana, bunu niyə demirsən? Nooldu, ona da gözü düşdü? - ortancıl yenə atasının təəssübünü çəkdi.
- Qoca deyəndə, məndən cavandı. Bir də qoca, ya cavan - arsıza nə təfavütü!
- Ay arvad, imansız danışma.
- Dinini itir, imanını itirmə!
- Kül onun qocalıqda yorğa yeriyən başına!
- Yaxşı, bu söhbəti qurtardıq! - mən əlimi yerində laxlayan mizə çırpıb göstəriş verdim. - Eyy, sən bura gəl! - uzaqdan kiçik qızı yanıma səslədim.
- Mən elə yaxındayam, - o elə bildi qabaqlar bir dəfə olduğu kimi qulağını çəkəcəyəm.
- Görürsən onun dirəşməyini! Ay eşşək, səni biz yox, dayın çağırır!
- Bacı, sənin bizimlə işin yoxdu! Qız, axı, sən yaxında deyilsən, qapı ağzındasan.
- Mən bilirəm, o, yenə söz atıb qaçmaq üçün orda durub.
- Addımlarımı atıram, bu da mən, - qız qorxa-qorxa yaxına gəldi. Zəndlə baxdım, onun bəyaz çöhrəsində zərrə qədər də qüsur yoxdu. Gözləri ürkək ceyran gözləri kimi mənalı tərzdə yumulub-açılırdılar.
- Neçədə oxuyursan?
- Dayım guya bilmir.
- Guya dayı hər şeyi...
- Bə bilməli deyil? Deyirlər beşdəyəm.
- Bay, dilinə gəldi, dedi, - böyük qız ona şəbədə elədi.
- Bə neçədəyəm? - kiçik ona bozardı.
- Biz yox, onu sən bilməlisən. Özün.
- Tək mən yox, elə sən də! Böyük bacım deyilsən?
Böyük özü üst-üstə cəmi iki il dərsə getmişdi. Onun məktəb xatirəsi çantasına qoz-fındıq, konfet-şokolad doldurub orda gəvələməsindən ibarətdi. Deməsinə görə, guya elə dərsin ortasındaca xırıd edirmişlər. Ortancıl - "bu elə ona görə potadır, - deyir, - özünü onda tutduğudur". Potalar da adətən tez ərə gedirlər. Düzdü, bir dəfə nişanlanıb oxu daşa dəymişdisə də, potalığı hələ ona çox kara gələcəkdi. Bununla bir qız otururmuş: qoz-fındıq gücünə o da yumru-yumurta imiş - indi çoxdan atılıb gedib ərə.
- Utanmaz! Gör dayı yanında nələr danışır! Gəl gör bu bir yad olaydı! Ay Allah, bunu niyə öldürmürsən! Dilini lal eləmirsən! Bunlara niyə abır-həya verməmisən?
- Abır-həyanı Allah yox, ata-ana verir.
- Ay arvad, doğru söz ayıbdır?
- Hər doğru sözü dilə gətirərlər?
- Bə dilə ancaq yalanı gətirərlər?
Nə deyəsən, qızların həqiqət haqqında bir balaca təsəvvürləri vardısa da, yarımçıq və yanlışdılar.
- Dayı, bizdə qarımışların əksəri arıqlardır. Heç arıq da qız olar? Qız oldun, gərək ətli-əndamlı olasan.
- Qızlar yox, arvadlar əndamlı ola bilər.
Ürəyindən keçənləri oxuyuram, balaca hərdən mənə elə baxır, sanki kömək umurdu - "dayı, başına dönüm, çalış məni kökəlt, bircə qram arıqlamağa da qoyma. Tez-tez gəl, özü də lafet təkəri boyda tortlarla. Tort adamı kökəldir, həm də gözəlləşdirir."
- Orda arvad alıbsansa, ay alçaq kişi, barı gəl denən səni boşayıram!
- İşə düşmədik, bu qaraçının dərdi təzədən açıldı!
- Tək bir "boşayıram" deməkdən ötrü ordan basa-basa bura gəlsin? - bu, böyükdü.
- Əcəb deyir, haçan gəlsə onda boşayar da-a. Nə tələsirsən?
- Hesab elə boşayıb, niyə narahatsan?
- Bax, ay bacı, sənə dönə-dönə tapşırıram. Günü bu gündən elə sözü dilinə gətirmirsən! İllah da uşaqların yanında.
Doğrudan, şəriət icazə verirdisə də, kişinin iki-üç, ya üç-dörd arvad almaqlığı, ya hətta almasa da, bu barədə söhbətlərin özü uşaqların tərbiyəsini poza bilərdi. Artıq ikinci arvadda onlar yüz cür şey fikirləşəcəkdilər. Xüsusən qızlar şeytan olur; ataları otağa keçib qapını daldan cəftələyən saat onların fantaziyaları əyrisinə işə düşəcəkdi.
- Yaxşı, mən çıxdım havaya! Oturmaqdan ayaqlarım su gətirdi.
* * *
Sübh erkən, hamı hələ yuxudaykən, durub getməyə hazırlaşdım. "Hazırlaşdım" deyəndə, tələsik üzümə su vurdum. Bu küçüklərlə təzədən nə barədəsə ixtilat eləməyə, hətta onlarla xudahafizləşməyə də səbrim-hövsələm qalmamışdı. Yox, bunlar keçən dəfə belə deyildilər; tamam xarab olmuşdular. Mən burdan, bir növ, baş götürüb qaçırdım. Lakin indi qaçırdımsa da, onsuz haçansa təzədən bura gəlməyə məcbur idim. Heç məzuniyyətləri demirəm, ən azı novruzlarda. Hər halda, yaralarına dərman olmayacaqdımsa da, bir dayı kimi mən onlar barəsində fikir çəkməli idim. Qeyrət nəzəri cəhətcə məni heç cür rahat buraxmırdı.
Səhər qatarında oturub, hələlik mürgüləmirəm, onların taleyi barəsində bir plan cızmağı özümə borc bildim. Bilirdim də ki, gözlərimin acısını almış olsam, həmin plan yaddaşımdan silinib gedəcək.
Əlifba təzəcə doldurulmuş fotoalbom kimi çantamdaydı.
Taq-taq-traq... Bay, qatarın səsi eynən dünənki idi.
18.IX.1997 - 25.X.1998