R.T: - Aydın, hansı partiyanın üzvüsən?

 

A.D: - Heç birinin. Bu sualı niyə verirsən?

 

R.T: - Dövr elədir ki, çoxdan görüb-danışmayanda, elə bilirəm dostlarım artıq hansı partiyayasa daxil olub.

 

A.D: - Sən özün necə?

 

R.T: - Mən “əbədi bitərəf”əm. Yalnız bir ideyanın quyruğundan tutub yaşamağı özümə ar bilirəm.

 

A.D: - Partiya hakimiyyətə gəlmək üçün uydurulmuş alətdir.

 

R.T: - ... Xüsusi yaradıcı adamın hakimiyyətə gəlməyi bu fani dünya qarşısında əllərini qaldırmaqdır.

 

A.D: - Ancaq məkri görmək üçün bu bəlkə də pis deyil.

 

R.T: - Bəyəm, hakimiyyət məkrxanadır? (M.Cəlilin “Hacıxana”sı yadıma düşdü). Məkri bazarda da görə bilərsən. Hakimiyyət naminə əlavə ehtiraslar kurare kimi sənətkarın yaradıcı “mən”ini zəhərləyir. ““Mersedes” Don Kixotun nəyinə lazımdır?” SSRİ Ali Soveti sessiyalarında bir deputat otururdu: hazır büstdü, ancaq hərdən kirpikləri qırpılırdı. Deyirdim yəqin hansı vilayətdənsə büstləri də parlamentə seçirlər.

 

A.D: - Rafiq, burda sənin nəsrindəki postmodernizm üzə çıxır.

 

R.T: - Büstün parlamentdə oturmağındamı?

 

A.D: - Mən süjetsiz, fabulasız avanqard, sosrealizmdən uzaq postmodernist hekayələri sənin “Düşmənimin xatirinə” kitabında oxumuşam.

 

R.T: - Təriflə məni utardın.

 

A.D: - Tənqid də olacaq.

 

R.T: - Ancaq onu deyim ki, hekayələrimdə müxtəlif ədəbi cərəyanların içində dənizdəki kimi boğulmamaq üçün barmaq ucunu toxundurmağasa mikroskopik reallıq da olur.

 

A.D: - Mən realizmdən yox, “sosrealizmdən uzaq” dedim. ...Dramaturq Rəhman Əlizadənin “Laləli düzən” komediyası da postmodernist bir şeydi. Aktyor evində səninlə birgə baxdıq. Vaqif Mustafayevin “Yaramaz” filmi, Vaqif İbrahimoğlunun ilk tamaşaları, bəstəkar Cavanşir Quliyevin əsərləri... Rəssamlıqda bu istiqamətdə böyük irəliləyişlər var. Şerimizdə postmodernizmin tarixi daha “qədim”dir – R.Rzadan başlayır, Lətif Mustafaoğluna qədər gəlib çıxır.

 

R.T: - Qərb sənətçiləri, elə rus sənət elitası da artıq postmodernizmi ölmüş sayırlar. İndi postmodernizmdən öhbət gedir. Bu mənada biz həmişə velosipedi təzədən kəşf edirik. Bəlkə coğrafi mövqeyimizə görə bu”ikinciliy”ə məhkumuq?

 

A.D: - Onsuz hamı eyni yolu keçir – tez, ya gec, “birincili”, ya “ikincili”.

 

R.T: - Şərq bu mənada tələskən deyil. Onsuz “bütün yollar Romaya aparır”. Mən indi birincili, yoxsa ikincili olduqlarını bilmirəm, amma Salvador Dalinin sürrealist, Vinsent Van Qoqun portimpressionist rəsmlərinin bir vaxt köhnələcəyinə inanmıram. Yaxud XIX əsr tənqidi realist rus nəsrinin. ...Küfr danışıram, sanki Mirzə Cəlil də Qoqoldan sonra ikincilidir.

 

A.D: - Yox, bu fikirlə razı deyiləm. Mirzə Cəlilin hər kiçik felyetonu böyük sənət əsəridir, hər bir məqaləsi belə millət yanğısıdır. Mirzə Cəlil millətin qeyrətidir.

 

R.T: - Aydın, patetika nəyə lazım. Bəlkə “qeyrətli” ədəbiyyatçılardan qorxdun? Kişi özü “Qoqol, Allah sənə rəhmət eləsin!” deməklə bunu etiraf etmişdi. “Fayton” – “Qurbanəli bəy”, “Ölü canlar”  - “Ölülər”... Analogiyanı uzatmaq da olar. Hər bir sənətkar hansı ədəbi məktəbinsə “məhsulu”dur. Ancaq Mirzə Cəlil sırf milli olmasaydı, hökmən Qoqola uduzacaqdı.

 

A.D: - Burda barışdıq. ... Elm düz xətt, sənətsə çevrə boyunca inkişaf edir, çevrə haçansa qapanır. Bu baxımdan postimpressionizm, tənqidi realizm artıq tarixin malıdır. Sosrealizm marksizm-leninizmin sənət ekvivalenti idi; sürrealizm freydizmin, postmodernizm demokratiyanın sənət ekvivalentidir. Əsl demokratiya olmazsa, postmodernizmin cücərtiləri məhv olub gedər. Dövlətçiliyin yaranması elə ağrılı ola bilər ki, sənət “maksimum – ictimai, minimum – şəxsi” prinsipi üzərində bərqərar olar. Yəni orta əsrlərin klassisizm dövrünə qayıdarıq. Əslində müharibə gedən bir ölkədə sənətin bu yönümdə inkişafı təbiidir. Klassisizmdən sonra onunla kontrapunkt yaradan romantizm meydana çıxa bilər, yəni “maksimum – şəxsi, minimum – ictimai” prinsipi. Bu, anarxiyalar dövrünə xasdır. Beləliklə, “Romaya getmək”, yəni postmodernizmə çatmaq üçün Antarktidanı dolanıb gəlməli olarıq.

 

R.T: - “Sənin televiziyan” postmodernizmə yaxındırmı?

 

A.D: - Sənət istiqamətində - hə. Ancaq bu günün televiziyası əsasən informasiya funksiyası daşıyır, bu da mövcud şəraitdə təbiidir.

 

R.T: - Mənim fikrimcə, bizdə televiziya bütün dövrlərdə yalnız müalicəvi əhəmiyyət kəsb edir. “Qorxulu” xəbərləri gizlətməklə xalqın əsəblərini “qoruyublar”. Şuşanın alınmasını bir neçə gün Azərbaycandan başqa bütün dünya bilirdi. “Televiziyanın terapevtik əhəmiyyəti” barədə felyetonlarımın birində yazmışdım, senzor qoymamışdı. Bəlkə bu dəfə qoydu. Adam senzorlarla zarafatlaşmaq istəyir.

 

A.D: - Televiziyanın taleyini onun rəhbərləri həll etmir. Ona görə də heç bir rəhbər günahkar deyil.

 

R.T: - Onda niyə müxtəlif siyasi “rəngdəyişmə”lərdə televiziyanın da”rəng”i dəyişir.

 

A.D: - Televiziya rejissorun çiynində olmalıdır, hərçənd bu sənət hələ bizlərə çatmayıb. Yükü sənətkarın çiyninə qoymaq artıq rəhbərin vəzifəsidir.

Müxtəlif sənət növləri eyni Azərbaycan mühitində müxtəlif inkişaf pilləsindədir. Mən qarabağlıyam. Bizdə xanəndə kultu var. Rejissorluğasa həmişə qeyri-ciddi sənət növü kimi baxıblar.

 

R.T: - Üstəlik də telerejissorluq ola: “dünən” insan əlindən çıxmış möcüzənin törətdiyi süni bir sənət. Amma əbədi sənətlər var: həkimlik, sən demişkən, xanəndəlik...

 

A.D: - Əlbəttə.

 

R.T: - Biz şərqlilər əbədi şeylərə qiymət verdiyimizdən, həmişə dünya mədəniyyətindən “geri qalırıq”. Qəribə paradoksdur. Keçək ayrı söhbətə. Aydın, “Dəvətnamə” adlı nəsr kitabının dadı damağımızda qaldı. Sən də qoşuldun “yazmayan”lara?

 

A.D: - Onsuz indi nəsri oxumurlar.

 

R.T: - Oxumurlarsa, demək, yazmaq lazım deyil. “Modern” məntiqdir.

 

A.D: - Klip estetikası insanların şüurunu dəyişdirib. İndi 5-10 səhifəlikdən artıq nəsr əsərinin üzünə baxmırlar. Ona görə də keçmişəm bir səhifəlik xırda hekayə-kristallaşmalara. İndiyədək yazdıqlarımı vermişəm dostumuz Ələkbər Salahzadəyə.

 

R.T: - Səndə güclü dinamika var, istedadın mobildir. Təzə şəraitə asan adaptasiya olursan. Amma qara kütlənin nazıyla oynamaq sənətkara yaraşmaz.

 

A.D: - Qara kütlə oxucu deməkdir.

 

R.T: - Demək, marketinq aparıb yazırsan, bərəkallah!

 

A.D – Hətta L.Tolstoy ömrünün axırında böyük romanlar yazdığına peşiman olub, keçmişdə xırda moralist hekayələrə.

 

R.T: - Bəlkə yazıçının yaradıcı potensiyası, onun içindəki səhnə roman üçün quraşdırılıb?... İndi vizual sənət növləri yağışdan sonra göbələk kimi o qədər çoxalıb ki, bəzən əlahəzrət kitab arxaik görünür.

 

A.D: - Yox, kitab əvəzsizdir. Televiziya qavrayışın illüziyasını yaradır.

 

R.T: - Onda kitab bu mənada əbədi müasir tapıntıdır.

 

A.D: - Şübhəsiz.

 

R.T: - Teatr auditoriyası kiçik də olsa, ən məşhur kino artistlərini belə həmişə teatr nostalgiyası ilə yaşayan görmüşəm.

 

A.D: - Çünki teatrda canlı ünsiyyət mövcuddur, kino isə, A.Tarkovskinin təbirincə desək, canlı həyatın konservləşdirilmiş formasıdır. Bu baxımdan televiziyada canlı yayımların əvəzi yoxdur.

 

R.T: - Aydın, incimə, bu gün sən televiziya sahəsində “likbez”lə məşğulsan: savadsızlığın ləğvi ilə.

 

A.D: - Savadsızlıq varsa, onun ləğvi həmişə yaxşıdır.

 

R.T: - Yəqin Allah bizi qarğayıb, heç vaxt maarifçilikdən uzağa getmirik.

 

A.D: - ... Dünya televiziyası informasiya vasitəçiliyindən sənət ekvivalentinə keçib. Televiziya kövrək və fidana bənzər cavan bir sənət sahəsidir. “Qoca” sənət növləri, yəni ədəbiyyat, teatr, musiqi, rəssamlıq onu əzir, özlərinin nəqliyyat vasitəsinə çevirir.

 

R.T: - Televiziyamız haçansa təhqiramiz nəqliyyat vasitəçiliyindən qurtula biləcəkmi?

 

A.D: - Qurtulacaq. Azərbaycanlı bir oğlan – Etibar Cəfərov (düzdü, o bizi təmsil eləmir) ekspressiv, qaynar reportajlarla dünyanın bir çox televiziya kanallarını fəth edib. Ən “odlu” nöqtələrdə olur. Bizdə rəhmətlik, Çingiz Mustafayev fenomeni! Unikal bir haldır ki, onun kamerası ölüm anından sonra da işlədi, çəkdi. Bu hələ televiziyamızın operativ informasiya sahəsindəki nailiyyətidir.

 

R.T: - Amma bütövlükdə Azərbaycan televiziyası binayi-qədimdən mühafizəkardır. O hələ “çadra”nı atmayıb.

 

A.D: - Fikrini xırdala.

 

R.T: - Sanki Azərbaycanda heç bir müxalifət partiyası yoxdur. Varsa da, yalnız bəd əməllərlə məşğuldur. Nücə yəni dövlət “yad” fikirlərdən yıxıla bilər. Hərçənd yıxılanda yıxılır – məsələn, Sovet höküməti...

 

A.D: - Televiziya nə dövlətin, nə də partiyaların qulluqçusu olmamalıdır. Mütərəqqi televiziyalar tamaşaçıya xidmət edir.

 

R.T: - Bəs dövlət, partiyalar “tamaşaçı” xalq üçün deyil? Qayıdaq ədəbiyyata.

 

A.D: - Qayıdaq.

 

R.T: - XX əsrdən gələcəkdə kimlərimiz oxunacaq?

 

A.D: - Mirzə Cəlil və Sabir. Nəinki XXI, hətta sonrakı bütün əsrlədə!

 

R.T: - Sabirə şübhəm var. O sanki get-gedə köhnəlir, zahirən müasir qalsa da. Bəzi əsərləri hətta sənətkarlıq baxımından primitiv görünür. Onun bütün yaradıcılıq pafosu etnik xarakterimizdəki virusa qarşı yönəlib. Bu, ədəbiyyat fövqündə çox kiçik məsələdir.

 

A.D: - İş burasındadır ki, etnik xarakterimiz dəyişən deyil.

 

R.T: - Yəni indiki fırıldaqlarımız XX əsrin əvvəlindəkilərlə səsləşirsə, gələn əsrlərdəki kosmik fırıldaqlarımız da bu günkülərlər səsləşəcək.

 

A.D: - Elədir.

 

R.T: - Bir sözlə, Sabir “xobəxt gələcəy”i olan şairdir.

 

A.D: - Rafiq, gəl onlara toxunmayaq.

 

R.T: - Hər cür süni vasitənin, hətta kağız –qələmin iştirakı ilə “söhbətləşmə”lərim alınmır. Bu gün bəxtim gətirdi. Xüsusən telekamera qabağında özümü itirirəm.

 

A.D: - Elə komplekslər hamıda var.

 

R.T: - Bu bəlkə də insanın sivilizasiyanı genetik qəbul etməməsi əlamətidir. N.Berdyayev düzgün tapıb: mədəniyyət və sivilizasiya başqa-başqa şeylərdir. Sivilizasiyada barbarlıq elementləri çoxdur; hətta atom, ya neytron bombaları da sivilizasiya məfhumuna daxildir.

 

A.D: - Bəli, biz danışa bildik!

 

R.T: - Amma Y.V.Çəmənzəminli yazır ki, Mirzə Cəlilin evində bircə dəfə qonaq olub, onda da danışıqları bu cür keçib:

“ – Himm?.. hə... Deməli, belə...”

Bizə şükür...

 

A.D: - Amma biz onlarla müqayisədə heç kimik.

 

 

“Yeni Müsavat”, 17.09.1994