ADI ARIQ
| Q |
orxur yası soyuq keçə. Əcəb ölənəcən heç kəsi səni unutmağa qoymayasan.
...Arıq barı "peşə"dəsə oxumadı. Bilmir də bunun günahını kimdə görsün. Oxumuşlardan söz düşəndə, onların özlərini yox, atalarını tərifləyirdilər; belə çıxır, günah atasında idi. Ancaq yadına gəlir, indi istəməsin, rəhmətlik onu dünyalarca istəyərdi. Yəqin oxumağı ona əziyyət bilib oxutmamışdı. Başqa nə səbəb ola bilər. Onda səbəbkar müəllimlərdi! Oxudaydılar, oxuyaydı! Hökumət onlara məvacib verib. Lopuğnan işləməyiblər ki! Yox, öz işlərinə barmaqarası baxıblar! Bir-iki saatlığa günah onların boynunda olanda, kefi ala buluda qalxır. Lakin sevinci duman kimi tez də çəkilir. Axı, insaf da dinin yarısıdır. Düz on il sərasər yazıqların dilləri qabar bağlamadımı deməkdən: "Arıq, oxu! Səni kökələsən, ay arıq Arıq, oxu!" Bə neyləməli idilər! "Adı Arıq, özü arıq, oxusana, dabanıqırıq!" Sancıcı-acı sözlərlə olmuş olsa da, haçansa ona yaxşılıq arzulamış insanların dalınca söylənməyə indi necə dili dönsün! Bu olar şər atmaq. Həm də hərdən ona elə gəlir ki, işdi, günahkar saysa, yazıqlar çor dəymiş kimi hamılıqca yastılana bilər. Onsuz bir ucdan gedirdilər. Yox, əksinə, onların qadalarını almalıdır! Bəlkə hətta qabaqlarında mil durmalıdır!
Çox baş sındırıb - onun müəllimlərinə yaxşılığı nə ola bilər: bəlkə düşəndə, işlədiyi stansiya yeməkxanasına çəkib, hərəsinə yüngülündən bir qonaqlıq vermək? Bu sarıdan "padavaççi"lik əlində yaxşı fürsətdi. Böyük adam olsaydı, əlbəttə, böyük də yaxşılıqlar edərdi. Özləri vəziyyəti görür. Onun arzusu elə yaxşılıqdı ki, ömür-billah yaddaşlardan silinməsin. Yoxsa bir qab bozbaş, ya bir bardaq pitini qoyursan qabaqlarına, tutaq, haqqını almırsan, bundan nə çıxar? Düzdü, naşükür deyillər, müəllimləri bunun da qədrini bilir, durub gedəndə ona yüz yol baş endirir, "sağ ol"u "sağ ol" üstündən yağdırırlar. Stansiyadan çıxanacan, gözdən itənəcən də hey qanrılıb baxır, qanacaq-qabiliyyətlə qarşılarına xörək qoymuş bu keçmiş "zəif" şagirdlərinin üzünə gülümsəyirdilər. Oğlan onda özü özündən hürkür, üzlərdə kəpənək kimi görsənən bu zərif, azömürlü təbəssümlərdə öz yaxşılığının ucuzluğuna, kiçikliyinə dair bir əlamət axtarır. "Vallah, əlimdən gələn budur..." - bu sözləri də öz təbəssümləri üzərində -"yazılı şəkildə" onlara göstərir.
Müəllimləri bəzən perronda rastlaşıb, siqaret yandıra-yandıra, ərklə ona söz atırlar.
- Ay arıq Arıq, bu ətli-yağlı xörəklərdən özün də yeyib cana gəlsənə! Bir haçasan, bir paça! - biri belə deyir.
- Uşaqlıqda dedik böyüyüb kökələr. Bu elə qamış kimi uzanıb qaldı, - başqası belə.
- Yəqin dünyaya ağırlıq salmaq istəmir.
- Doğrudan da, Yerimiz ağırlayar!
Görürsən, Allah canlarını salamat eləsin, onun barəsində narahatdırlar.
Hər axşam işdən qayıdanda, öz xırda-mırda yaxşılıqlarıyla gələcəkdə necə yaşayacağının fikrini çəkir. Bəlkə də saç-saqqalı axşamlar evə dönən çağlarda ağartmışdı. Ömür şimşək kimi çaxıb keçir; hesab edir də ki, yaşının çoxu gedib, azı qalır. Evdə də daim "soyuq müharibə"di. Amma arvadla didişib-çəkişən əsnada heç ailəyə dönmək istəmirsən. Beş uşağın beşi də, lap altı, yeddi ola, gözündə olmur. Haçansa belə bir quzğunu necə sevib-seçib, bu müəmmadan indinin özünəcən baş açmır. Bir vaxtlar rəhmətlik kişi, indi danışmasın, müharibədə və elə sonralar da, nədənsə, ancaq Almaniyaya etdiyi turist səfərlərindən ağız dolusu danışar, "almanlar sevgi barəsində qəti səhv etmirlər", deyərdi. Bu onun, o bunun xasiyyətini qoyur tərəziyə, sərfəlidisə, "birgəyaşayış" sazişi bağlayırlar. Ona görə də heç gör ayrılanı olur! Onlarda yalnız bizdəki kimi haçansa dəlicəsinə sevənlər ayrılırlar.
- Hamı səni basıb yeyir.
- Heç elə şey yoxdur.
- Allahın ölüvay müəllimləri də səni xamlayıb - acan-acanı yüyürür üstünə.
- İşimiz var ki! Bu da onlara düşmən çıxdı.
- Hələ bu toylar!
- Bə səncə, qohum-qardaşın başına şabaş tökməli deyiləm? Qarşımda qol açanı qız kimi əl çalıb ötürməliyəm?
- Mən heç nə bilmirəm!
- ...Milli adətlərimizin əksinə çıxım?
- O sənin milli adətindi ki, evdə uşaqlar acından dişinin dibini sorur?
- Görərsən, bir gün yalan danışmağın üstündə dilindən yaman çıxacaq.
Arığın dediyi nədir: gərək dünyada ucdantutma hamını sevindirəsən. Tək özününkünü yox. Bir tək öz evi, öz ailəsi üçün əlləşəndə, adam darıxır. Həm də utanırsan. Elə bil hamıdan ayrı düşübsən, heç kəs səni sevmir. Həmişə də qorxur ayaqlarını qəfil uzada, tirrənib ölə, üstünə bir kəs gəlməyə, el içində biabır ola. Onda qəbri də yanar.
- Əlləşib-vuruşduğum axır gün üçündür.
- Ay sağ ol! Barı onda həmin "axır gün"ə bir şey atsana!
- İşimiz var ki! Bunun dədə-nənəsi pul imiş.
- Bə nə?
- Axmaq adam, əsas şey öləndə adamların sənin üstünə gəlməyidir. Hamıya pislik edərsən, biri qapına ayaq qoymaz. Eləcə ortalıqda qalarsan.
- Kim deyir pislik elə?
- Yaxşılıq eləməmək elə pislik eləməkdir.
- Ucuz ətin şorbası olmaz: onsuz biz ölənəcən sənin avara yaxşılıqlarının hamısı unudulacaq.
- İnsan hər gün ölə bilər. Bəlkə yatdıq, bir də ayağa durmadıq. Sabah səni kim basdıracaq?
- Demək, sən cidd-cəhdlə ölümə hazırlaşırsan? Əşi, it qızı itlər ərə gedib bəxtəvər olur. Daş mənim başıma! Kül mənim gözümə! Səfehə gəlmişəm, ay Allah!
Bir şey olan kimi də əl atacaq üzünə; cırıb qoyur yerə.
Ancaq dəng eləyir, zəhləsini tökürsə də, arvad istəməz Arığın ayağına daş dəyə. İnişil böhtan atıb onu dolaşdırmaq istəmişdilər; guya nə xata eləyib - müştərilərdən "qırtır". Onda beşcə günün içində fikirdən üzülüb çöpə döndü. Döşləri torba kimi sallanırdı. Gəlib evlərini yazdılar. Maşallah, ev də nə ev - içində iki cüt bir tək şey yox. Adam xəcalət çəkirdi. Tərslikdən də, yağmurlu payız ola - banda vedrələri-tasları yan-yana düzmüşdülər ki, şəlalələr otaqlarda yorğan-döşəyin üstünə şoruldamasın. Kərpicləri palçıqdan olduğundan, onsuz yay-qış içəridən küm iyi əskilməz. Həm də deyirdin bu heç ev deyil, sadəcə, hər hansı kiçik vulkan nəticəsində Yer qabığı bir balaca şişib ev şəkli almışdı. Divarlarında kövşəndəki kimi ot bitər. Guya eşşəyə minmişdilər ata çatsınlar, hələ bir şey alınmırdı. Hə, gələn n ü m a y ə n d ə l ə r palçıq döşəmədə həsir üstündə bardaş qurdular. Birinə kətil tapılmışdı, ikisinə yox, ona görə üçü də, bir-birinə hörmət əlaməti olaraq, yerə çökəsi oldu. Uşaqların böyüyündən tərtib edəcəkləri aktın altına qoymağa kitab istədilər. Yazdıqca da kitab diz üstündə yırğalanırdı.
- Bacı, bağışla, biz buyruq quluyuq, - gələnlərin başçısı gözlənilmədən rastlaşdıqları bu qara kasıblıqdan utana-utana dilləndi.
Gəlin ayaq üstəcə qucağındakı ağlar körpəni sakitləşdirir, gözünü "kamisya"dan çəkmirdi.
- Nəyimiz var yazasınız?
Ancaq yo-ox, sən demə, var imiş. Nəciblik göstərə-göstərə beş-üç şey tapdılar. Onun nişan üzüyünü, qulaqlarındakı ana yadigarı asma sırğaları akta saldılar. Ağ-qara televizorlarını, divar radiosunu da - bunların birincisini qız atası evindən gətirmişdi, ikincisini Arıq - öz atası evindən. Həyətdəki gözə dəyən toyuqları, yeganə rəngli xoruzu, hətta gözlərinə bəzəkli dəymiş tualeti də - göstəriş beləydi. İnsafən, tualetdəki yaşıl aftafa təptəzəydisə də, ona məhəl qoymadılar; bu ağ olardı. Bu həm də onlarda, həqiqətən, bir az qan olduğuna dəlalət edirdi. Onda gəlin özlüyündə bu qənaətə gəldi ki, balaları acından gəbərib yanbayan uzansalar, onu qiymə-qiymə doğrasalar da, Arıqdan əl götürməz. Bundan sonra dilini də qarnına yığar, onu sancmaz. Arıq tutularsa, bağrı çatlar. Allahın köməkliyilə, əsas da qohum-qardaş gücünə, üçcə günün içində, kim demiş, hər şey müsbət həll olundu. Həm də duaları müstəcab oldu. Qadın da oldun, gərək güc-qüvvəni tikanlı-zəhərli sözlərə yox, dualara verəsən. Bir də axı Arığın nəyini tutmalı idilər ki, qazandığı onun-bunun qarnındaydı. Hərçənd tutulan həmişə belələri olur, elə düz deyirlər, türmə planı yetim-yesirlə doldurulur.
Allah böhtançının da balalarını saxlasın, şərləməklə olsa da, onların ailəsini dəmir-beton kimi möhkəm etdi. Səhv-düz, onlar nağıllardakı sayaq yenə bir-birini sevəsi oldular. Arıq əvvəlki sevginin dadını yenə duydu. Tənqiddən nəticə çıxarıb da hər gün evə əlidolu qayıdırdı; artıq uşaqlar onu görəndə atılıb-düşürdülər. Bax, indi əsl ataya oxşayır. Hərçənd onların sevincinə özüciyəz bərk sevinirdisə də, gecələr canını yenə vəsvəsə alır: yox, dost-aşnadan gen düşdü. Get naxıra, gəl axura - bunun nə olsun axırı! Adı it dəftərində də yox. Belə çıxır, arvad onun cilovunu yığdı. Arvad tayfası, nədənsə, gec-tez kişiləri ram edən olur.
Ancaq hərdən qəlbində ümid şölələnirdi: çənədən möhkəm bu bədbəxt arvad onu güdmür ki. Dost-tanışı yedirib-içirdər, haqq almaz, bu yenə olar yaxşılıq. Ürəkdən gələn "sağ ol"lar üçün ürəyi gedirdi - bilən bilir, onlar adamın canına yağ kimi yayılır.
...Bir səhər yenə iti-iti işə yol ölçürdü. Yəqin "sağ ol"a tələsir. Yenə gedib o qədər "bəy tərifi" eşitsin ha! Öləndə gör məni şah kimi basdırırlar, ya yox! Qonşu rayonlardan, hər yerdən axın-axın gələcəklər! Arvad mat qalacaq - heç nəyə də yox, tək bir dəfndə xəzəl kimi yığılan pula görə özü ona "əhsən" deyəcək. Hayıf, özümə bunları görmək nəsib olmayacaq. Mağıl baxıb kef çəkərdim.
Ancaq birdən qəlbinə yenə qara buludlar çökür. Kişi qızı düz buyurur: onun yaxşılıqları elə cüzidir ki, yəqin tez də unudulacaq. Unudulacaqsa da, yası soyuq keçəcək. Əcəb öləcəyin günü təxmini biləsən, onacan partapart hamıya yaxşılıq edib, heç kəsə səni unutmağa macal verməyəsən!
"Arıq Arığ"ın qismətində böyük yaxşılıqlar yox imiş. Çünki niyə - oxumadı, niyə - oxutmadılar. Yenə hərdən şübhələnir; qıl körpüdən çoxdan keçib cənnətdə oturubsa da, yenə elə bilir günah atasındadır. Hərçənd ona tez də bəraət qazandırır. Kişi neyləməli idi: müharibədən qabaq, əsasən müharibə dövründə, elə sonra da oxumaq kimin ağlına gəlirdi! Onda igidlik ölməməkdi: özü ölmədi, onları da yaşatdı. Bu az işdi? Kişi gözləyib o vaxt öldü ki, ta ömrü uzatmağa bir ehtiyac görmədi. Əslində ona min-min alqış düşür (ölümündən sonra). Yazıq müəllimləri də ona daim yaxşılıq arzulayıblar. Sözləri indiyəcən qulaqlarında cingildəyir: ay arıq Arıq, oxu, ay səni kökələsən, oxu. Yaxşı, yoxsa bu azdı? Köhnə peşəsi təzədən işə düşür; onlardan kim əlinə keçirsə, yenə çəkir stansiyanın şüşəli yeməkxanasına. "Padavaççi"liyi Allah ona vergi kimi göndərib. Hətta qışda qarı adama çox görən "xalturşik" əmək müəllimini də qoymaz əlini cibinə sala. Pul əl çirkidir. Müəllimlərin kasıbına (nədənsə, onların dövlətlisi də olur) bu hörmət bir az böyük yaxşılığa bənzəyirsə də, o yenə rahat olmur. Əsas da tez-tez qəlbinə çökən qara buludlar onun gününü göy əsgiyə bükür. ...Axtarsa, bəlkə özündən xəbərsiz böyük yaxşılıqlar da edib. Bir gün böyük yaxşılıqlarını tanısa-görsə, xoşbəxt olacaq. Bunu özü deyir.
Arıq ömrü uzunu arıq qaldı. Adına uyğun.
1986 - 1998