O, burnunda danışırdısa da, hər halda, ailə başçı­­sı idi. Ancaq tın-tın Xanhüseyn ömründə həkimə getmədi, özünə baxdırmadı. «Burnuna biganəsən», – onu zarafatla sancardılar. «İkisindən biridir: səndə ya burun çə­­pərinin əyriliyi var, ya da polip», – bir hüzürdə kənd həkimi
ona əlbəəl diaqnoz qoymuşdu. Xanhüseyn isə burnundakı «ət»i alın yazısı kimi qəbul etdi: bu cür doğulub, bu cür də öləcək. Əslində o, yalnız burnuna görə həyatda irəli get­­mədi, karyera qazanmadı. Ömrünü mal-qaraya həsr etdi. «Mal-qara ağsaqqalı», – tay-tuşları da hərdən onu dolayar­­dılar. Amma hər necə olsa, inək-camışlarının yanından yel ötən kimi onun üstünə cumuşardılar. Bəd ayaqda Xanhü­­seyn özü də – onların yanındaydı. Adamın başı üstündə Al­­lah var, heyvanlarla rəftarında ağıllı-məntiqli idi. Bir dəfə qonşu inəyinin doğacağı günü saatınacan dəqiq demişdi; hörməti də elə onda qalx­­­dı.
– Xanhüseyn dayı, səndən yaxşı riyaziyyatçı çıxardı, –
mən də onun tərifini göylərə qaldırdım.
– Riyaziyyatçı ölmür? – bu da onun köndələn cavabı.
Bir gün Bakıdan kəndə gələndə, eşitdim Xanhüseyn kişi dünyasını dəyişib. Yəqin «polip»dən də başqa xəstəlikləri varmış. Di gəl, bu xəstəlikləri həyat tərzi bilib, onları yaxşı ayırd etməyib. Yeddisi təzəcə çıxmışdı. Mənim də vaxtım dar. Ölümünə uzun-uzadı vaysınmadan, həm də bacımın yanında bunun elə bir əhəmiyyəti yoxdu, tez onlara getdim. Getməsəydim, mən tərəfdən eşşəklik alınacaqdı. Həyətlə­­rində Güllü xala qabağıma çıxdı. Dinməzcənə ətirsiz-bə­­zəksiz başını qucaqladım. Darıxdırıcı başsağlığı sözlərini «təbii» bir kədərlə ifa etdim. Deməliyəm ki, başsağlıqları insandan həmişə artistizm tələb edir. Süfrəyə çay gələndə, sıxıntı aradan götürüldü. Stəkan-nəlbəki cingiltisi şən ovqat yaratdı.
– Rəhmətlik heç özünə baxmadı, – alnımı ovuşdura-ovuşdura axır ki deməyə bu sözləri tapdım.
– İçi çürüyənəcən həkim-zad tanı­­­madı.
– Hə, elələri olur.
– Neylədisə, özü özünə elədi.
Durub gedəndə, nəlbəkinin altına pul qoydum. Uzun başağrısı olacaqdı: Güllü xaladan onun öz azar-bezarını soruşmadım. Amma elə üzündəncə görünürdü ki, rastlaş­­madığımız bu bir ildə yaman düşüb. Şam kimi ərimişdi. Üç-beş il əvvələcən ətli-canlı bir arvaddı. Toppuş döşləri­­nə baxmağasa utanardım. Yeriyəndə yer silkələnirdi. Dü­­zü, məndən yaşlı olsa da, ondan keçməzdim. Kəsirdim on­­dan. Güləndə, çöhrəsindən şəfəq saçılardı. Nəzəri cəhətcə dodaqları bal kimi olmalı idi. İndisə rəng-ruhu solub. İrə­­li getmirdi, getməsin, barı geri getməyəydi. Çiçəyin atılan dövrünü yaşayırdı. Bəlkə xiffət çəkir? Amma yox, xiffətdən insan bu qədər geri getməz. Əksinə, hüzn qadını daha da qəşəng göstərir. Yox, canı üzülməkdə – xərçəngə oxşayır. Artıq bunun qıçı-qıçına dolaşırdı. Allah bilir, ağartdığı Bakı yollarında neçə-neçə xəstəliklərə tutulub. Böyrəkləri çürü­yüb. Qış vaxtı vaqonlarda adamın dişi-dişinə dəyir. Gəlin­­­liyindən alverdədir. Ərinin tın-tınlığı başına daş salıb, de­­yərdi. «Mən də evlərdə xanımlıq edə bilməzdimmi?» – əsas şikayəti bu idi. Xanhüseyn polipini kəsdirsəydi, inandırım, natiq ola bi­­lərdi. Bəlkə hər hansı partiya xəttində ucalacaqdı da. Məncə, Güllü xala səfərlərdə sevgilərə düçar olurdu. Yoxsa başında-çiynində göy-göyərti kisələri – yolları cəhcəh vura-vura gedib-gələrdimi? Yad yerlərdə onu qucaq­­lamamış-öpməmiş olmazdılar. Şorgözlər sevgi sözləriylə hökmən qulaqlarını doldurub. Mənim onlara paxıllığım tu­­turdu. Xanhüseyn kişi də düz eləmirdi: onu heç vaxt qıs­­qanmazdı. Eləcə – «Getdin? Get». Yaxud – «Gəldin? Gəl. Görək nə almısan?» Bakıya qayıdıb, qışda təzədən kəndə dönəndə – «Gül­­lü xala ölüb», – evdə bacım mənə dedi. Sevincəkliyindən, olmaya, bu, muştuluq istəyirdi? Mən də tez ona, ya elə boş havaya, avtomatik-mexaniki tərzdə

– «Allah rəhmət elə­­sin», – dedim.

– Xanhüseyn kişini... bilirdin? – bacım soruşdu.
– Bə keçən səfər başsağlığına getməmişdim?
– Bay, düzdü.
– Gərək bu axşam da vaxt tapıb on­­­lara gedəm.
– Yenə – getmək? Keçən dəfəki bəs deyil?
Mən təəccüblə bacımın üzünə baxdım.
– Başa düşmədim? Bu ölənin o ölənə nə dəxli?­­– Deyirəm, bunlarda gündə biri dombalaq aşacaq... Biz də boş xərcə düşməliyik?
Birdən Güllü xalanın həyatı kino lenti kimi gözlərim önündən keçdi. Elə bil ürəyimi sıxıb-buraxmağa başladılar. Mən bacımın əvəzinə vicdan əzabı çəkirdim.
– Mal-dövlətinin indidən qədrini bil, – bacım üyüdüb tökməyində.

– Evlənməyin də hələ durur. Ağıllı ol.

– Oldu. Olaram, – desəm də, özümü dəliliyə vurub, onun qulağının dibini alışdırmaq keçdi könlümdən. Hüzürə gedəndə, qorxurdum evlərində bir ins-cins tap­­mayam. Amma elə uzaqdanca eyvanda işıq görüb sevindim.
Tənha lampa işıqla bərabər həyətə qaranlıq da saçırdı; ona sarı getdim. Güman, gəlin evdəydi. Hə, zənnim düz çıxdı.
Əlihüseyn qırxı verib, həmişəki kimi tez də atlanıb öz Rusyətinə getmişdi. Onun da çörəyi didərgindi.
– Demişəm, o elə «Şkoda»da öləcək, – çayı qabağıma qoyar-qoymaz Sədəfin dərdi açıldı. – Bədənində sağ-islahat yer yoxdu. Hər yeri «vospalenyə»di.
– Gəlsin, Bakıda yoxlatdırım.
– Sən Allah, onda başına ağıl da qoyarsan.
– Baş üstə.
Amma ağıl sonrakı işdi, hələlik nəlbəkinin altına pul
qoyub, ya Allah, ayağa durdum.
– Bax, elə gələn günündəcə yanıma göndər, – qapı ağ­­zında bir də tapşırdım.
– Görüm neynirəm. Amma tərsdi, çətin yola gələ.
– Mənim adımı ver, işin yoxdu.
Mən onun bəd xəbərini hələ Bakıda almışdım: Əlihü­­seyn Moskvada infarkta tutulub. Demək, artıq ölüm üçün
xəstəlikdən «zapaska»sı vardı. O, vaxtından qabaq qocalan­­lardandı. Hərçənd qocalığı eyninə almırdı. Sanki qocalan heç də o deyildi. Bəlkə də qəti güzgüyə-zada baxmır. Çünki baxsaydı, özündən hürkər, əvvəl dəli olmuş olsa da, sonra bir tədbir görərdi. Gəncliyində bir balaca parladı. Toylarda dost-tanışın başına pul səpələməklə ad çıxartdı. Xeyir-şər­­lə hörmət qazandı. Bir iş var ki, «xeyir-şər»i tərgitsə, yenə hörmətdən düşəcəkdi. Novruz bayramı günü sübh tezdən qatardan düşüb, ev­də hazır çay-çörəyə əl vurmamış, qəbir üstə axışan camaata qoşuldum. Məni qarşılayırmış kimi, qəbiristanda çayır və torpaq ətri verən təptəzə bir qəbir qabağıma çıxdı.
– Bu kiminkidir?
– Sədəfdi də-ə. Əlihüseynin yoldaşı.
– Vay evinnən, bunlar qırılıb-çatıldı ki. Əlihüseyni gözüm axtardı. Çaşıb o da bu dünyada ol­­maz. Düzü, mən ilk əvvəl onun ölümünü gözləyərdim. Ona baxanda, Sədəfin yüz il yaşayacağı güman edilərdi. Gör­­düm oğlanı tapmıram, qorxa-qorxa onu yanımdakılardan
soruşdum. Uzaqda durmuş «babam yaşında» bir kişini gös­­tərdilər. Dinmə, Əlihüseyndimi o? Siqaret kötüyünü yerə
atıb tapdalayırdı. Asta-asta ona sarı getdim. Nəzərlərimiz toqquşan kimi, sakitcə qucaqlaşdıq.
– Allah rəhmət eləsin. ­­O, razılıqla başını tərpətdi.
– Xəstə idi?
Bay, sualı düzgün vermədim. Xəstə olub ki – ölüb də-ə.
Sağlam niyə ölməlidir? Hərçənd mən onu xəstə sanmaz­­dım. Əlihüseyn dərsdən «iki» almış şagird kimi gözlərini
yerə dikmişdi.
– Bu gün evdəsən?
– Bə hardayam?
Görən, ata-anasının hüzürlərində olmağımı ona çatdı­­rıblar? Xəbəri yoxdusa, ürəyində elə bilir eşşəyəm. Bəlkə elə ona görə də suallarımın birinə cavab verəndə, o birinə vermir. Mərasim qurtarcaq evə döndüm.
– Ay nə var, nə yox? – bayquş kimi tək yaşayan bacımla yalandan xoş-beş elədim. O hərdən özünü mənə şən göstə­rir; mən də borcdan çıxıb özümü ona şən göstərirəm. Düz­­dü, qəlbi sınıqdı – övladı yoxdu. Həyat yoldaşını da «həyat
düşməni» adlandırmaq daha düzgün olardı. «Veçni» Rus­­yətdədir.
– Çaşıb bu gün də hüzürə gedərsən...
– Bə yox? Getməyim? Bu gün qara bayram de­­yil?
– Xəbərin var xəbərdən?
– Yo-ox.
– Sədəf də getdi.
– Artıq qəbri üstə olmuşam. İndi gedib evlərinə də də­­yərəm.
– Qardaş canı, bezmişik lap. Gündə biri ölür.
– Bacı, sən nə axmaq adamsanmış! – dözməyib çımxır­­dım. – Camaat kefindən ölür?
– Nə bilmək olar?
– Daha sənə sözüm yoxdur.
«Ancaq elə mən də sənin tayınam. Hüzürlərə candərdi
gedirəm».
– ...Özlərini müalicə elətdirsinlər. Yaxşı qazanc yeri ta­­pıblar! Bunlarınkı ölüb camaatdan pul qoparmaqdı.
«Ay Allah, bu ağılnan bacımın axırı necə olacaq?»
– Uşağı olmadı, uşaqlığında uşaq boyda şiş tapdılar...
Əlihüseyn həyətdə gəzinirdi. Məni uzaqdan görən ki­­mi siqareti yarımçıq yerə atıb ayaqqabısının burnuyla əzdi.
Yaxşı ki, yenə belə edir. Bir dəfə atası sağlığı ot tayalarını alışdırmışdı. İndi kötüyü çaya-gölə atmış olsa da, az qalır
girib suda tapdalasın.
– Əlihüseyn, Sədəf bacını bir də Allah rəhmət eləsin, –
yəqin nasazlıqdan isti olan əlini sıxıb, ona dələngavaz bir
başsağlığı verdim.
– Hər yasda da durub bizə gəlibsən. O nə zəhmətlərdi
elə?...
Vay səni, nəlbəki altına qoyduğum pullara işarə vurur.
Arif imiş. Yaxşıdı özü dedi. Ürəyimi yeyirdim ki, bəlkə bil­mir. Cübbəm də dar. Dözməyib soruşacaq, biabır olacaq­­dım. Oturduq. Əlihüseyn samovarı toka saldı.
– Bura malı deyil ha-a! «Tulski»di? – samovarı göstə­­rib, söz demək xətrinə soruşdum.
– Yadımda deyil.
– Yox, döyər-ölməz şeydi. Rusyətinkidi.
Amma bu samovar-çayniklər söhbət mövzusu kimi məclislərdə canımı sıxıntıdan əməllicə qurtarır.
– Mənim evimi Rusyət yıxdı.
Bay, mən nə deyirəm, bu nə deyir. Mən dağdan danışı­­ram, o – bağdan.
– Rusyət də olmasa, ac qalarıq.
– Düzdü, çörəyimiz ordan çıxır.
– Atan rəhmət. Anan da. Sədəf bacı da.
– ...Heç birinin xəstəliyində evdə olmadım. Onları bas­­dırmağasa çatışmadım.
– Bu dünyanı kim tutub gedib, ay Əlihüseyn? – mən basmaqəlib sözləri sanki havadan dərib, atdım ortalığa.
– Daha belə dalbadal yox ki. Bizi qarğayıbmışlar.
Sonra keçdik infarkta. Amma infarktından bülbül kimi
ötməyə başladı. Bu söhbətə həvəsli imiş. Denən, nə yaxşı, o zəhrimara Moskvaya çatıb tutulmuşam, dedi. Guya yol­­da tutulsaymış, yerindəcə canı çıxacaq, qurd-quşa yem ola­­caqdı. Par-par yanan reanimasiya şöbəsi xoşuna gəlib. Axır mitilini evə salamat gətirib çıxarıb. Qayıdan kimi də qurban kəsib. Kəndçiləri onu arı pətəyi kimi bürüyübmüş. Yox, ba­­­lam, camaat tifağı dağılanların xətrini yaman istəyir. Yax­­şıca hörmətə minib. Allah göstərməsin, yalnız onun kimi tənha qalanlar belə şeyin dadını bilər. Burası artıq dəqiqdi ki, onu torpağa kənd özü quylayacaq.
– Yaxşı, gəl ölümdən danışmayaq. Həyat hələ irəlidədir,
– Bu cür-bu sayaq bir-iki boş söz də deyib, ayağa durdum.
– Noolsun? İrəlidəki həyatın nə əhəmiyyəti...
Gedəndə yenə nəlbəki altına pul qoydum. Elə etdim ki,
bunu Əlihüseyn görməsin. Görsəydi, qoymayacaqdı. Ney­­nək, sonra görər.
Növbəti yay tətilində uşaqları kəndə gətirəndə, bacım
həyətin ağzındaca başımın üstünü kəsdirdi.
– Əlihüseyn də getdi.
– Hara? Rusyətə?
O, şaqqanaq çəkdi:
– Yox bir. Amerikaya.
– Vay dədəm vay, ölüb?
– Bə yox? – o hələ də gülürdü.
– Nə gülürsən? Burda gülməli nə var?
– Bə neyləyim? Ağlayım?
– Ağlamırsan, barı gülmə. Özü də sən gülmürsən, hırıl­­dayırsan.
– Yaxşı, bundan sonra ağzımızı açmarıq.
– Canına azardı. Rədd ol!
Əl-üzümə su vurmadan dərhal hüzürə getmək istədim.
Bay, ancaq gedib kimdən hüzür götürməliyəm? Kimə baş
çəkəcəyəm? Yəqin həyətin ortasında boş ev heykəl kimi
durub. Heysiz-hərəkətsiz stula çökdüm. Məlum oldu ki,
ağsaqqalların məsləhətiylə mal-qaranı da qonum-qonşuya dağıdıblar. Hamı uzaq qohumlardan kiminsə Rusyətdən qa­­yıdıb evə sahib durmasını gözləyir. Yox, həqiqətən də, Əli­­­hüseynin hüzürünə getməyə heç bir ehtiyac yoxdu. Bunun əvəzinə təcili Bakıya dönməli. Maşın tutub, uşaqları arxa oturacağa doldurdum.
– Ədə, bibisi ölmüşləri hara aparırsan? – görünməyən iş, bacım qəhərlənmişdi. – Mən nə qələtdi elədim!
Ancaq onun üzünü bir daha görmək istəmirdim. Barı danışmağasa həvəsim qalmamışdı. Bir də kəndə üz tutma­­malı, qurtardı getdi.
Uşaqlar Bakı yolunda bu tezlikdə şəhərə dönmələrinə görə ağlaşır, həm də bununla elə bil Əlihüseynə yas saxla­­yırdılar.
1 sentyabr – 2 oktyabr 2003-cü il