SALYAN "DUSTAĞ"I
| Ə |
fsanədə deyilir ki, sərhədlərin hamısı təptəzə məftillərdəndi. Günlü günlərdə təzə məftillərdən hər iki düşmən səmtinə işıqlar saçılır. İşıqların göyə düşəni altdan quş qanadlarını işıqlandırır, yerə düşənlərisə çarpazlaşıb nəhəng karkas yaradır.
Təzə sərhədlər hətta ulduz işıqlarını da çəkib yeri çıraqbana döndərir.
* * *
O tikdiyi evi uzununa yox, hündürünə xoşlayır. Nə qədər də hündür sifariş edələr, onun üçün bir elə yaxşıdır. Uca ev istəyənləri "şair" adlandırır. Çox sınayıb-soruşub - onların hamısı tellərinin sünbül vaxtı şerlər yazıb. Onun üçün yastı ev sahibləri qanadsız insanlardı. Gör ha, indidən gələcək zəlzələlərdə sağ qalmaq məqsədi güdürlər.
Quşlar "onun" evlərinə çırpılmamaq üçün ucadan uçmağa məcburdular. Düzdü, bununla da qanadları bərkiyir. Həm də sərçə qartala bənzəyir, sığırçın - şahinə. Ancaq onsuz bəziləri çatışdırmayıb divarların zavalına gəlir. Fərəcin ucaltdığı evlərin dibində hər vaxt quş meyiti taparsan. Onun evlərinin dibi qatı kölgəli, qəbiristənanə və qorxuncdur. Hər halda, bu yerin quşları Fərəcin sayəsində ucalığa öyrəşmişdilər. Onlar ən azı ikiqat quşdular.
Fərəc istənilən evin banına bir göz qırpımında dırmanar. Yerdə durub başını onun dalınca hərləndirmək də çətin peşədir: dünya gözündə çarx kimi fırlanır. O, ayaqlarını qarşı divarlara dirəməklə yuxarı qalxır. Alpinizm onun divarlarda yerişi müqabilində heç nədir. Cərcənək olanda ayaqları upuzun görsənir. Fərəcin bədəni otağın tən ortası ilə, döşəməyə xəyali perpendikulyar xətt üzrə hərəkət edir. Yalan-doğru, biri deyəsi, o, uça da bilir. Amma bunu hamı təsdiqləmir. Hamı onu "adam dili bilən meymun" adlandırır. Guya ustalığı da elə meymunluğu ilə əlaqədardır. Başındakı bir balışlıq tüklə daş üstündə də yatar. Sinəsi - qara bir zəmi. Qollarında parlaq saçaqlar hörmək mümkündü. İmarət saldıran köhnə lotulardan biri onun qollarındakı tükü yan-yana saç kimi hördürüb nüfuzunu artırmaq naminə özü ilə gəzməyə aparıbmış. Meymunluğuna çox adam kürəyindəki qıvrımlardan inanıb. Bu gədənin hələ bəlkə quyruğu da vardı. Olmamış olmaz. Bir nəfər and içir ki, qəsəbə hamamında onun quyruğunu öz gözləriylə görüb.
Güman və ehtimallar çoxdu: guya ustalıqda qabağa getməsi meymunun insana çevrilməsi prosesində dala qalmağındandı. "Fərəc" meymunun insan adı idi. Bu cür "meymun"lar dünyaya usta şəklində səpələnib və heç nəzərə çarpmırlar da. Deyənlərin biri ağ eləyib uzağa gedirdi: dünyadakı bütün uca evləri meymunlar tikib. İnsanda elə hünər nə gəzir! Avropanın dürlü məbədləri, katolik kilsə və ornamentli pəncərələri göylərə millənən arxitektur-qotik binalar da meymunların əlindən çıxıb. Burda bəzi qaranlıq mətləblər öz-özünə aydınlaşırdı. Guya meymun-adamlar əsasən meşələrdə yaşayır və daim ev həsrətində olduqlarından, elə onu da yaxşı tikirlər. Meşə dünyadakı işlərin başlanğıcıdır. Yer üzündəki qapı-pəncərələr, hətta dördkünc nəfəsliklər - işığa, həyata taybatay açılası bütün şeylər meşələrlə bağlıdır.
- Kim demiş, haralısan?
Ondan şübhələnmişdilər.
- Konkret - hardansan?
O, cavab əvəzinə əlini yelləyəndə, bu, camaatın şübhəsini bir az da artırdı. Həm də hirslənirdilər. Bu cür azərbaycanlı ömründə ola bilməz! Ancaq artıq onun meymundan dönmə olması şəksizdi.
* * *
Əfsanənin içindəki adam üzünü sərhədə dirəyib narıncı baxışlarını itirdiyi uzaqlara zilləyir. Gözləri doğmaca-yaşıl qəbiristanlıqlarını axtarır. Cənnət də yaşıldır, fikirləşir. Durub-durub qəfildən hönkürməyi var. Yerə gözləri boyda yaşlar tökülər. Göz yaşı daş-kəsək üstünə düşəndə, ətrafa minlərcə ulduz sıçrayır. Sərhəd dibləri onun göz yaşlarından şoran bağlayıb. Durbinli keşikçilər onu sərsəri bilir. Təhlükəli insan - ağlamayandır. Ağlayırsa, deyirdilər, təhlükəsizdir. Vacib olarsa da, eləsinə güllə atmağa dəyməz. Onsuz düşmənçiliyi anlamır. Düşmənçiliyə lirikadan vaxt tapmır.
* * *
Qeybulla bu "meymun"u Neftçaladan tutmuşdu. Nişan vermişdilər, o da gəlib onu uca bir evin kəlləsində haqlamışdı. Yerə düşməsini, yalan olmasın, dörd-beş saat gözləmişdi. Göyə baxa-baxa əsnəyəndə, hətta ağzına uzun bir mismar düşübmüş. Nənəsi namaz üstə olub ki, mismar gözünə girməyib. Həm də guya işləyən vaxtı ona "aşağı düş" desən, ordan təpənə kərpiclər tullayacaq. Hə, ona altdan yuxarı nə qədər baxmışdısa, boynunda damar damarın üstünə minmişdi. Axır usta öz xoşuyla yerə düşəndə, Qeybullanı təəccübləndirən əsas şey onun gözləri ətrafındakı dördçevrə qıvrım tüklər oldu. Elə bilirdin də gözləri iki yumru təkərdi.
Fərəcin tikdiyi evlər Salyanı yaraşığa mindirir. Ucaltdığı imarətlər dünyanın işığını tutub Salyana gətirirdi. Hətta Ayın şövqünü də. Artıq Salyana baxan hayıl-mayıl olurdu. Onun evləri təzə taxtalarla ətirlənirdi. Məhəllələrin hansındasa təzə taxta qoxusundan məst olan iki qız tapmışdılar. Fərəcin özündən də daim taxta iysi gələrdi.
Səni yanasan, Salyan!
Cənub rayonlarından gəlib Salyandan keçənlərlə Bakıdan gəlib ordan sovuşanların boynu həmişə buruq qalır. Onlar tamaşasından doymadığı imarətlərin üslubunu qiyabi bəyənirdilər. Kimdisə, savadlılar deyirdi, Salyanda arxitektura dühası yaşayır.
Həm də sən demə, bütün respublika onu Salyanda axtarır.
Hə, "meymun" işləyəndə əlini görmə. İkicə dəfə gup-gup - bay, mismar yox oldu. O, əlində mismar əyilən ustanı usta saymazdı. Hətta yağışlarda da işıq saçan parıltılı mismarların ölüsü idi. Onun mismarları gecələr də fosfor kimi cilvələnir. Hər hansı əşyadan harasa kölgə düşər, bunun mismarlarındansa işıq düşürdü. Bunun mismarlarının kölgəsi - işıqdı. O, göydə işləyəndə, yerdə mismarlarından "zayçik"lər gəzər. Paslı şeyi ömründə sevməyib. Paslı mismar sahiblərini "pis adam" sayır. Onlar axırda zəhməthaqqından kəsirlər də. Hambal kimi işlədir, yükü təpəyə vuranda, "pul çatmadı", deyirlər. Onların üzündə təbəssüm akvariumda ölü balıqlar kimi gəzir. O, işığı özünə çəkən evlərin içində bu cür qara məxluqların gəzişməsini özünə dərd edir. Bir növ, "bala" sayılan sənət əsərini qurbağalara bağışlayıb qırağa çəkilirsən. O, zəhmətini halal eləmədiyi insanları bir olan Allaha tapşırıb. "Meymun" Allahını yaxşı tanıyır. Cəzanı da yalnız onun işi bilir.
* * *
Təzə sərhədləri də köhnələr sayağı ancaq quşlar aşa bilər, insan yox. Əfsanədə hər şey həyatdakı kimi idi. Sərhədçilərdən olsa, sərsərini buraxardılar keçə. Keçib neyləyəcək? Uzaq başı, beş-üç qəbir tapıb, üstündə qız kimi ağlayacaq. Başdaşları ilə öpüşüb-görüşüb geri qayıdacaq.
* * *
Qeybullanın imarəti külli-Salyana, üstəlik, Azərbaycana nümunə idi. "Meymun"un əlindən çıxan ilk imarətin sahibi rayonda özünü Qaqarin kimi aparırdı. Salyanda, elə bütün Azərbaycanda ev niyyətinə düşənlər vacibən gəlib Qeybullanın saqqalı altından keçməli olurdu. Bəh-bəhlə daldan-qabaqdan evə baxar, həndəvəri dolanar, alt-üst otaqları gəzərdilər. Axırda da həyətdəki tənəklər kölgəsində çay içə-içə - Qeybulla müştərilərə, müştərilər də Qeybullaya - bir ağızdan "meymun"un tərifini söyləyərdilər. Sonra da xəbərləşib-soraqlaşar, çəkic-mişar səsinə gedə-gedə axır "meymun"u tapardılar. "Meymun" onların yanına nazla gələrdi. Nazla gəldikcə, bunlar da az qala tutub oğlanı maç eləmək istəyirdilər.
Gör neçə ildi: Fərəci Salyandan buraxmırlar. O, Salyan "dustağ"ı olmuşdu. Evlərdən göz açmırdı. Ancaq hər evin axırında fotoaparatını istənilən adama verib təzə evlə birgə şəklini atdırmağı vardı. O, təzə evlə yadigar şəkil çəkdirmək azarına mübtəla idi. Çəkdirməsə, ölümcül xəstələnər. Qeybulla özü onun albomunu görüb: hamısı evlərlə şəkillərdi. Yaş fərqi də hər şəkildə bilinir. Ardıcıl baxsan, hətta bığı da get-gedə ağarırdı.
- İnşallah, burda da qalarsan, - Salyan arvadları ona elə buradaca arvad almağı aydırırdılar. Biri var, qızıl dişləri al dodaqlarında əks edir. Döşləri üst dodağında şəkil tərzində səyriyərdi.
- Ev ol, - bu, kişilərdi. Onlar belə deyəndə həm də bir az utanırdılar: birdən "meymun" onların öz qızını istədi.
Ancaq Fərəcin hərdən üç-beş günlüyə aradan çıxmaqlığı da var. Görünməyəndə, biri - "Salyanın aşağı başındadı", deyəcək, biri - "yuxarı başında". Sonradan bəlli olası ki, tamam başqa yerdədir. Ancaq bu "tamam başqa yer" camaat üçün bir sirri-xuda idi. "Meymun" yerini deməzdi. Onun səfərlərindən baş açan yoxdu. Gözdən ustalıqla ovlanardı. Getdiyi yer naməlum, gəldiyi yer - Salyan. Kombinatın mühasibi bunu dərhal öz dilinə çevirərdi: getdiyi yer məchul, gəldiyi - məlum. Ədəbiyyat müəllimi də bir dəfə ona:
- Fərəc, mən səni Puşkinə bənzədirəm, - demişdi.
- Lermontova bənzətmirsən?
Bu kiçik sorğu-sualdan bilinmişdi ki, əlbəttə, Fərəc haradasa orta məktəb təhsili görüb. Ancaq harda? Təhsil bir az qanqaraçılıq törətdi: üç badam, bir qoz - bu da bizim tayımız imiş. Elə-belə ustanın başına kül! Ev tikdirənlər normal usta tərəfdarı deyildilər. Gözəllik ustanın məchulluğundadır. Məlum şey gözdən tez düşər. Ancaq baxma, camaat hər dəfə Fərəcdə əcaib-qəraib xüsusiyyətlər tapıb ruhlanardı. Onlar Fərəci daim məchulluğa itələyirdi. Sən demə, o, narıncı taxtalardakı düyünlərin fotosunu da alırmış. Pəncərə şüşələrindəkilərinin də. Yenə ədəbiyyat müəllimi deyirdi ki, bu düyünlər ustaya öz həyatındakı düyünləri xatırladır. Əlbəttə, o, bədii şeylər bilicisidir: bəlkə də düz deyir. Ümumən, düyün taleyin obrazlı ifadəsidir. Hər düyündə ulduz və bürclərin dəst-xətti var. İnsan ömründəki düyünlər mənaca ağac ömründəkilərlə birdi. Düyünlər bir-birinin oxşarıdır.
Lalın dilini anası bilər, camaat oturub-durub Qeybullaya tapşırıqlar verir - ondan söz alsın. Amma sözü də Fərəcdən gərək maqqaşla çəkəsən. Daim fantaziyalar aləmindədir. O, qədim Romada yaşasaydı, yaradacağı abidələrdə bu gün də görünərdi. Roma abidələrindən üç-dördü nağdı onun əlindən çıxacaqdı. Fərəc bir az gec, ancaq onsuz da gələcəyə getmək üçün dünyaya gəlib. Hayıf, çıraq kimi yanan Salyan evləri Roma abidələri kimi bərk materialdan deyil. Onlar əbədiyyətə ancaq fotolar və kitablarla çata bilər. Mərməri olmadığından, Salyan qədim Romanın yerişini heç cür yeriyə bilməz. Fərəc burda hər evin əziz qonağıdır. Hələ mehmanxana üzü görməyib. Kirayəçilik ona yaddır. Öz tikdiyi evlərdəcə oturar. Onun dostları ev tikdiyi adamlardandı. Başqa yerdə, öldür, qala bilməz. Çimçəşir. Həm də "başqa" evlərdə yarıqaranlıq künclər hədsiz çoxdur. "Alaqaranlıq", "yarıqaranlıq" dedikləri isə evin evini yıxan şeylərdi. Ev künclərindən dağılar. O hər hansı tikilidə künclərin ovallaşdırılması tərəfdarı idi. Künc anqut kimi insanı udmağa məqam gözləyir. Guya qardaşını da atası evindəki künclər yeyib. Qardaşı Günəşsizlikdən ölüb. Odu-budu qəbir kimi qaranlıq evləri görməyə gözü yoxdu. Onlar Kox çöplərinin məkanıdır. Fərəc köhnə ustaları qanmaz sayır. İndiyəcən qardaşının ölümündə evlərini tikib gorbagor olmuş ustanı günahkar bilir.
Hamı Qeybulladan dönə-dönə təvəqqe edir: qadası, hər şeyi Fərəcdən təzədən öyrən, bir də soruş. Tərcümeyi-halına ətraflı gir. Ta ürəklər partladı ki: axı, kimdir o? Hansı yuvanın quşudur? Di gəl, bu Qeybulla dilsiz-ağızsız heyvan çıxdı. Söz deyirsən, mal kimi üzünə baxır. Hayıf, indiyəcən onun kəmağıllığını ağıryanalıq biliblər. Axı, ilk şairanə evi sənə tikib, ona deyirdilər, birinci dostu sənsən! Ay Qaqarin, sən canın, gör neynirsən! Subaydısa, noxtalayaq. Bəlkə ona maşın alaq? Başqa rayonun əlinə keçməsin - qoy "meymun" Salyana qalsın...
* * *
Təzə əfsanə sərsərinin baxdığı uzaqlıqlarda uca imarətlər göstərir. İmarətlər üfüqdə səhnə obrazlarını xatırladır. Sərhədlərə söykənən insan - "Onları mən tikmişəm", - deyir. Gopa bax. Amma təzə sərhədlər get-gedə məftillərlə naxışlanır da. Üstündə düralüminium güllər - sərhədlərə də incəsənət vacib olub.
25.07.1999 - 03.02.2000