VULQAR FƏLSƏFƏÇİLİK DÖVRÜ
| B |
eşdə-üçdə İdris müəllimlə rastlaşıb vağzalacan bir getməyimiz var. Ya vağzaldan - evə gəlməyimiz. "Elektriçka"da kasıbçılığımızı çalxalayırıq. Bircə dayanacağa "bliskriq" dərdləşməkdən heç olmaz. Hərdən də susur, gözü yol çəkir. Onda fikrini dağıtmaq üçün ortalığa əndrabadi sözlər atıram:
- "Elektriçka" nəqliyyatın klassikasıdır.
Gəl bundan baş aç!
- Təyyarədən pisi yoxdur, - o, yuxulu kimi dillənir. Amma deyən, sözümü başa düşüb.
- Görən, velosiped də nəqliyyat sayılırmı? - onun cavabı qarşısına bir sual diyirlədirəm.
Uca boyu gənclikdən ona hörmət gətirib. Ölüdüsə, bu hörmətlərlə dirilib. Hələ indi canı düşüb; camış kimi iricə sümükləri qalır. Şux çağlarında özünü istənilən məclisin şahı sayarmış. Harda oturdusa, hamı gözünü onun ağzına dikməli imiş.
"Cəfər Cabbarlı"nın yanında:
- Sən hara? - soruşacaq. - Beləyəmi?
Əl-qol hərəkətləri onun üçün fikir izharının köməkçi vasitələridir.
- Hə, mən beləyə.
Müəllimlə "bəli-xeyr"lə danışarlar, mənimkisə - "hə-yox"du.
- Mən - bu yana, - o, başını çöndərdiyi səmtə əlini də uzadır.
- Onda hələlik, - mən tez deyirəm.
İdris müəllim "kəmağıllar məktəbi"nin direktorudur. Həmişə zarafatla nə qədər belə deyibsə, bəlkə öz məktəbinin dürüst adını unudub da. Onun məktəbində tədris axıracan ibtidaidir. Riyaziyyat hesab səviyyəsindən yüksəyə qalxmaz. Hərfləri uşaqlara heyvanlar kimi, heyvanlarısa hərflər kimi tanıdırlar. Məsələn, dovşanı göstərib bığ yeri təzəcə tərləmiş bir "öküz"dən soruşurlar - "Bu nədir?" "D", - "öküz" deyir. Ordakılara Azərbaycanın ölkə olduğunu hələ də anlada bilməyiblər. Ölkəyə dair heyvan şəkli yoxdur. Bəziləri elə bilir Azərbaycan yeməli şeydir. Dərsin ortasındaca alma-heyva təpişdirər, fısıldaşa-fısıldaşa yerkökü gəmirtləyərlər. Dərs onlar üçün kollektiv oyun yeridir. İdris müəllim özü çoxdan onların tayı olub. Bir tək uzaqdan salamlaşmağını görən, "bunun başı çatmır", deyər.
- E-e-a-a-e! - bu onun məni səsləməsidir. Bəlkə onunla artıq dostuqsa da, deyən, hərif adımı bilmir.
- Ay salam! Salam! - bu da mən.
- İı-ü-e? - lalın dilini anası bilər - bu, "nə var, nə yox?" mənasındadır. Ya ola bilsin - "necəsən?" Ancaq "nə var, nə yox" elə "necəsən"in sinonimidir. Onsuz mənim həyatımda heç bir şeyin onun üçün əhəmiyyəti yoxdu; odur ki, cavabdan vaz keçirəm.
- Bə sizdə nə var, nə yox? Beləyə gedirsiniz? - guya onun hara yol ölçməyinin də mənə bir isti-soyuğu var. O, uzun qolunu razılıq əlaməti olaraq, həm də "otur" işarəsi verən kimi yuxarı qaldırıb, aşağı endirir.
- "Sınız, siniz!"
Müəllim ki müəllim, dilimdə süni səslənən şəkilçiləri gör necə tutdu.
Məktəbdə ağıl gərək olmadığından, o, həyatın hər sahəsində ağlın və sözün rolunu minimuma endirib. Axı, ağız-dodaq əyişdirməklə cavab vermək olursa, sözə nə hacət. Düşüncələrində məntiqə yer ayırmır da. Dilinin ucuna birinci nə gəldisə, söhbəti onun əsasında quracaq. Ancaq əsas mövzu kefəhvallaşmağımızdı. Bununsa qiyməti mahiyyətcə sıfıra bərabərdir. Onun da, mənim də "yaxşıyam" cavablarımız bir-birimizdən xilas şansı kimi dəyərləndirilə bilər.
Bizim onaltımərtəbədən onların yastı-yapalaq birmərtəbələri ovuc içi kimi görsənir. Birmərtəbələri kəsən həyət dar bir dəhlizi xatırladır. Sağ-soldakı evlərin adamları yuvalarına girib-çıxan siçan-siçovul təsiri bağışlayır. Damı qır basılı mənzillərə yay cəhənnəm kimi gəlir. Xəzri bu cəhənnəmin üstündən əsir. Müəllim özü boynuna alır: qır beyinlərini əridib. İnan, deyir, kəllə olmasa, beynimiz həlməşik bir maye kimi süzülüb gedər. O hər söhbətində kəlləyə minnətdarlığını bildirir. Bunu da boynuna alır ki, heç vaxt düz-əməlli məktəbdə işləyə bilməzdi. Kəmağıllar - alnına yazılıb. Normal şagird onun üçün qəbuledilməzdi.
"Dəhliz" gedib-gedib dəmir yoluna dirənir. Yük və sərnişin qatarları qulaqlarının dibindən ötür. Onda pəncərələri cingildəşir. Kim daş kimi yata ha, yenə diksinəcək, qıncanıb-zarıyacaq. Ya kimsə bir böyrü üstündən digərinə aşacaq. Stansiya nəzarətçiləri kimi də yatdığı yerdəcə gələn-gedən qatarları sayır. "Bakı-Moskva" adamın qulağına qıyıq kimi sancılır. Yalnız ara sakitləşəndə mürgü döyər. Evdə yatmağı işdə yatmaq kimi bir şeydir. "Məndə dəmir yolu xəstəliyi var", deyir. Diksinə-diksinə yatmaq bunun ən birinci əlamətidir. İndi belə çıxır, zəqqum rəngli sərnişin və alabəzək yük qatarlarından yalnız ölməklə qurtulmaq mümkündür. Ancaq hər necə ola, İdris müəllim yenə dəmir yolunu tramvay xəttindən üstün tutur. Əşi, tramvay adamın canını alır; hər ötüb-keçəndə, deyirsən, həyətdə zəlzələ qopur. "Montin"dəki tramvay xətti üstündə qədim bir dostu qalır; əsl zəlzələni tanımaz. İdris hər işdə özünü onunla ölçür. Guya ondan qat-qat xoşbəxtdir. Bu xoşbəxtliyi riyazi hesablamaq da olar: keçən tramvayların sayını qatarlarınkına bölməklə. Hə, tramvay onları qırıb-çatmaqda. Tramvay xətti üstündəkilər dəmir yolundakılara həsəd aparar. Dostunda qan təzyiqi ondakından həmişə yüksək olur. "Ürəyimə damıb, o məndən tez öləcək", - İdris deyir. "Allah eləməsin", - bu mənəm. "Canı da çıxacaq", - İdris dil boğaza qoymur. Görünür, zarafatları var. "Mən hələ 20 il qabaq Bakının cənnət bir guşəsində ona ev tapmışdım, qudurdu. İndi qoy ölsün orda, ona haqq olur". Mən axıracan mədəni qalmaqdayam - "allaheləməsin"ləri sapa düzmüşəm. Güya mən üzünü görmədiyim dostunu onun özündən çox istəyirdim.
Müəllim get-gedə qoca palıda bənzəməkdə. Yəqin qəfil yıxılacaq. Düzü, mənim gözüm yıxılası adamları uzaqdan alır. Bu barədə "ispisəlist" olmuşam. Ən çox da nəvələrini qucağına alıb məlul oturmalarından, dünyanı çalıb-çapanlar barəsində naəlac danışmalarından.
* * *
Bir gün obaşdan taxta-dəmir səsinə oyandım. Günəş hələ yatmışdı. Hava işıqlaşanacan birmərtəbələrlə bizim "onaltı"mız arasında brezent bir mağar artıq hazır idi. Hər halda, onu toy üçün qurmamışdılar. Girişdə keşikçilər sayağı görsənən iki iri samovar adamın canına üşütmə salırdı. Eyvandan içəri cumub qışqırdım - "Orda kimsə ölüb!" Ancaq sonra gördüm yersiz qışqırmışam. Tələsmişəm. Əksinə, bu ölüm həmişəkilər kimi mənə məmnunluq gətirməli idi. Az keçmədi, gətirdi də. Arvad da eyvana tez-tez girib-çıxır, faktı sakitcənə təstiqləyirdi - "Hə, orda ölən var". Şükür kəramətinə, İlahi, bu şoğərib də mənim sözümü göyərdərmiş. Onunla daim didişmədəyik; indi barışan kimi olduq. Həm də sanki hərəkətlərimiz artdı. Nədənsə, ölüm adı eşidəndə, adam civəyə dönür. Hə, arvadla sözümüz yalnız ölənlərin təsdiqlənməsi barəsində düz gəlirdi. Deyirəm, kaş elə həmişə kimsə ölə, mən onun sözünə "hə" deyəm, o - mənim. Bu həm də sevgiyə bənzəyərdi. Ölən kimdisə, yaddı. Çünki bizə bir zəng-zad gəlmədi. Təki yad olsun, doğma olmasın. Yad ölümü evə bayram kimi gəlir. Dayan, qoy yaddaşımı təzədən qurdalayım: axı, bu həyətdə bizə simsar kim olar? Yəqin müəllim. Ondan savayı heç kim. Bəlkə heç o da yox. Nə olsun ki, hərdən rastlaşıb dağdan-bağdan danışmağımız vardı. Hətərən-pətərən sözlərə nə verərlər. Biz min il rastlaşıb söz söyləyək, yenə doğma olmarıq. Ölüb-ölüb də-ə - burda nə problem ola bilər. Hamı haçansa ölməlidir; bu indi ölür.
Mağar gecəyəcən durası idi. Amma bu gün uşaqların həyətdəki futbolu qaldı. Bir növ, yas Azərbaycan futbolunun tərəqqisinə əngəl törətdi.
Zarafat öz yerində, ölən birdən çaşıb İdris müəllim olar. Əvvəl bir az narahatlıq keçirdimsə də, sonra tez özümü ələ aldım. Bayaq dedim: nə olsun İdrisdi? Ölüb, lap yaxşı edib. Qoy yadımdan çıxmamış deyim ki, Allah ona rəhmət eləsin. Özü də məsləhətdisə - qəni-qəni. Guya bir az gec ölsə, dünya düzələcək? Ya tez ölərsə, dünya dağılacaq? Allah şeytana lənət eləsin, bu saat mən bayağı fəlsəfəçiliyə yuvarlanmaqdayam. Amma ölən odursa, nə canı qurtardı! Mənim də onunla görüşlərimizdəki vaxt itkilərinə son qoyuldu. Əngə verincə, yolda "ceyran"ları seyr edərəm; onlardan gözüm doymur. Hə, İdris müəllimin ölümü mənim üçün yox yerdən qazanc idi. Hazıra nazir olmuşdum. Dayan, burda bir iş var, iki əməl: tutaq, heç doğma-zad da deyil, bir həyət qonşusu kimi mən İdris müəllimin hüzürünə getməliyəmmi? Ümumiyyətcə, görən, bu dünyada mənə də əziz olan bir insan varmı? Sən bir sözə bax - "əziz". Qohum-əqrəba bəlkə də eləsindəndi. Özü də maşallah, it ölüsü, köpək sürüsüdülər. Görən, onlardan hər hansı biri ölərsə, buna yanarammı? Ha fikirləşirəm, bu yanğını təsəvvür edə bilmirəm. Mən olsa-olsa uşaqlarımın ölümünə yanaram. Bunu yaxşı fərz edirəm. Hayana dönə, yenə instinktlərimə borcluyam; barı onlar məni insana oxşadır. Yatanda, balalarım güclə nəfəs alır. İkisinin də burnunda "artıq ət" var. Özləri böyüyür, "artıq ət" də onlarla birgə. Düz on ildi bu işə nöqtə qoya bilmirəm. Mən - ömür süründürməçisiyəm. Amma onların burnundakı "ət" həyatda mənə öz yerimi göstərib. Atdanıb-düşməyinə dəyməz. Mənim danışmağa dilim olmamalıdır. Təzəlikcə inqilabçılığı da tullamışam. Bir dayan, arvadağam ölərsə, buna ürəyim yanarmı? Çox hıqqanıb-gücəndimsə də, bunu təsəvvür edə bilmədim. Di gəl, bəlkə özüylə aparacağı öd daşlarını xatırlayıb dərd çəkərdim də. Evi yıxılmamışın qızı getdikcə daşlaşır. Hələ böyrəklərində də xeylisi tapılıb. O sanki öz içindən heykələ dönməkdədir. "Sağlam" ölsəydi, bəlkə ona bir elə yanmazdım da.
Bu düşüncələr içindən İdris müəllim təzədən "baş qaldırdı". Eyvana çıxıb aşağı boylandım. Mağar üstdən düzbucaqlı şəklində görsənirdi. Orda-burda çıxıntıları vardı. Brezentin adda-budda yerlərində quş zılı gözə dəyirdi; bilmək olmur, bu, təzəsi idi, yoxsa köhnədən qalıb quruyandı. Mağar az qala bir kilometr uzunluğundadır. Ölən kimdisə, hörmətli şəxsdi. Ancaq heç cür kəsdirmirdim: axı, bu həyətdə hörmətli kim ola? İndiyəcən onu niyə tanımamışam! Yəqin evlərin yastı-yapalaqlığına görə ordakı insanlara bir elə maraq göstərməmişəm. Ancaq fakt faktlığında qalır: içlərində böyük adam da varmış. Axtarışa nə hacət, burda yenə İdris müəllim hörmət sahibi ola bilərdi. Müəllimə hörmət ənənəvidir. Hərçənd mağarın uzunluğu onun qazandığı hörmətlə heç cür tutuşmurdu. Ona xudmani bir mağar bəs edərdi. İfrata varmış, ölçü gözləməmişdilər. Mağarın içində at çapmaq olardı. Hüzürə gələnləri bu "cıdır meydanı"nın bir küncündə asanlıqla yerləşdirmək mümkündü. Hə, nəzəri cəhətcə yük vağzalı həndəvərindəki bu köstəbək evlərdə "böyük insan" yetişməməli, eləsi bu məkanda yaşamamalı idi. Bu nəhəng mağar şəhərdə rast gəlinən "nəhəng"lərin təqlidindən doğmuşdu. Ancaq ola bilsin də ki, ölən məhz elə İdris müəllimdi. Çünki həm də orada toplaşanlar arasında gözümə dəymirdi. Axı, ölən o deyilsə, gözə dəyməli idi. Belə işlərdə başdı. Ən azı qapısından siçan-siçovullar kimi çölə çıxmalı idi. Əlbəttə, burda yoxdusa, ölüb. Amma indi neyləyək, vuraq özümüz teyləyək? Bəri başdan bir daha deyirəm ki, Allah ona rəhmət eləsin. Özü də məsləhətdisə - qəni-qəni. Bəyəm bu, azdı? Sonra lazım gələrsə, rəhmətlərdən yenə guruldadaram gedər. Tutalım, heç ölməyib beş il də artıq dərs dedi - maaş aldı, yedi-içdi. Və sair. Nə dəyişəcək? Həmişə tutma şəklində gələn bu vulqar fəlsəfəçilikdən qurtulmaq üçün özümü tez içəri atıb, ağlıma gələn fikri arvada çatdırdım:
- Ölən - müəllimdi!
- Nə bildin? O kimdi elə?
İlahi, baş yoldaşı da adamla insan kimi danışarmış!
- Onun barəsində sənə deməmişəm?
- Eşitdiyim indidi.
- Pa atonnan, kişi axır öldü...
- "Rəhmətə getdi" deyərlər, "öldü" yox.
- Keçəl Həsən, Həsən keçəl - nə fərqi...
Həyətdə elə bil bayramdı. Hamı şad-xürrəm gəzib-dolaşırdı. Tamaşaya duranlar get-gedə çoxalırdı. Mən də üzümü taraş edib aşağı düşdüm. Yox, yox, orda qəti durası deyiləm. Bəyəm avaraya oxşayıram? Sadəcə, işə tələsirəm. İnşallah, bu gün müəllimlə rastlaşmaram; o çıxıb gedib "əsas iş"inin dalınca. Amma görən, "Montin"dəki dostu ölməkdə onu qabaqlayıbmı? Deyirdi, qabaq öləcək, yəqin elə də olmuş olar. Bu indi gedirsə, o çoxdan gedib. Axı, tramvay xətti üstündəkilərin qan təzyiqi dəmir yolundakılardan yüksək olur. Əgər təsadüfən ölməyibsə, ay balam, onda məntiq pozulub. Mizan-tərəzi itib. Demək, atom erasında genetik kodlar kimi məntiq də pozula bilər. Ölməyibsə, bu gün yasda olasıdır. Əfsus, onu tanımırdım. Yoxsa yaxından maraq göstərər, üzünə diqqətlə baxardım. Mağarın qabağında ikibir-üçbir dayananların yanından keçirəm. Burda heç kimi tanımıram, bir kəslə alış-verişim olmayıb. Ölənin kimliyini soruşmadım da; yaxşı deyil. Görünən yola nə bələdçi: ölən İdris müəllimdi. Hə, onun ailəsində də məni tanıyan yoxdu. Onda hüzürə niyə getməliyəm? Gedib kimə başsağlığı verim? Həm də ona borcum var? Ya dədəsinə borcum olub? Yaxşı, beşdə-üçdə onunla Cəfər Cabbarlı heykəlinəcən bir getmişəm, getməmiş olum. Yavaş-yavaş özümü təmizə çıxarır, yasa getməməyə bəhanələr tapırdım. Doğrudan da, qoy rədd olsun. Nə dərdimə qalıb! İş-peşəm qurtarıb? Uzundraz - binamaz, xeyrə-şərə yaramazın birisiydi.
Axşamçağı mən işdən dönəndə, müəllimi dəfn edib təzəcə geri qayıtmışdılar. Molla "kapitan-komanda" kimi qabaqda durmuşdu. Əllərə gülab səpirdilər. Müəllimin ölümü mənə qalıb-qalıb yer eləyirdi. İtdi-qurddu, hər halda, bir vaxt onunla tanış olmuşuq. Son borcdan çıxmaq üçün mən də gəlib sırada dayandım. Neynək, qılıncımın qaşı düşməz. Onsuz dünya yalan-palan üzərində qurulub. İdrisin yasındaydımsa da, işə bax, dirilər arasında da gözüm onu axtarırdı. Yox, kişi burda yoxdu - ölməyi səhihdir. Hamı salavat çevirəndə, mən də çevirdim. "Allah rəhmət eləsin", - bunu səhər demişdimsə də, yenə dedim. Zərəri "niçevo". Halal xoşu olsun. Rəhmətin artıqlığı heç vaxt ziyan gətirməz. Axır onunla tamam üzülüşdüm. Əşi, qocalmışdı, öldü. Burda nə təəccüblü iş var? Bu dünyanı tutub getməyəcəkdi ki! Burda nə pis iş olub.
Ü ç bir göz qırpımında fırıldayıb keçdi; y e d d i də ötdü (yeddi həmişə dəmir intizamla üçdən sonra gəlir). Hər dəfə də mağar səhər quruldu, axşam söküldü. Yasında İdris müəllimi yenə görmədim. Onun ölməsi artıq mənə gün kimi aydın idi.
* * *
Yeddidən cəmi üç həftə keçmişdi. Bir gün səhər buğlana-buğlana yenə işə gedirdim. Gördüm tanış bir səs məni haraylayır:
- E-e-a-a-e!
Evin yıxılsın, fələk, bu müəllim diri imiş! Ya da ölüb xortdayıb. Ancaq özümü o yerə qoymadım. Həmişəki kimi:
- Ay salam! Salam! - dedim.
Xəstə kimi də səsim zəifdi. İndi ölümdən həyata necə adlayım? Yoxluqdan varlığa necə hoppanım?
-İı-ü-e?
-Sağ olun... Bə siz necəsiniz?
Yasını təzəcə yola verdiyimiz adam sağ qolunu hantel kimi yuxarı qaldırıb, aşağı saldı. Yəni - yaxşıyam. "Dəfn"ində bu ya xəstə yatıb, ya da rayonda olub. Hayıf mənim zəhmətimdən. Hayıf mənim salavatlarımdan. Onun "ölüm"ü mənə xeyli sevinclər gətirmişdi. Görən, indi "dirilməsi"nə də sevinməliyəmmi? Bəlkə kədərlənməliyəm? Yenə vulqar fəlsəfəçilik dövrünə düşdüm. Məntiq üzrə, onun sağlığına sevinməli, ölümünə kədərlənməli idim. Məndə tərsinəydi. Sağlığına batində kədərlənmişdimsə də, zahirdə sevinirdim. Buna məcburam. "Ölü"lüyündəki sevincimlə "diri"liyindəki kədərim təbii, "diri"liyindəki sevincimlə "ölü"lüyündəki kədərimsə süni idi. Allah məni bağışlayar.
Ancaq qoy yuxarı qalxım, bir görüm arvadağa buna nə deyir.
2001, sentyabr - 2002, may