CƏMALƏDDİN. CAMAL
| M |
əni yandıran əsas şey Cəmaləddinin aeroportdan birbaşa Lənkərana «yüyür»məsi oldu. Səkib getdi, çapıb vardı. Bizə dəymədi. Səməd onsuz elə mənim nəzərimdə də fərli-başlı bir insan deyildi; Camalın onu saymaması təbii və düzgün idi. Ancaq bə mən? Axı, o mənə də vız atmamışdı. Öləndə insan dəyişilərmiş. Ölüdə dirilikdəki xüsusiyyətlərin bircəciyi də qalmır. Əşi, axı, biz onunla birgə ən azı bir ton çörək yemişik. Bə bunların hörməti necoldu? Hayana getdi? Yerə, həm də göyə paralel tərzdə, izlənirmiş kimi - Bakı küçələrini oğrun-oğrun, sink tabutda gizlənə-gizlənə keçib. Elə bil Lənkəran qaçırdı - dalınca qaçdı.
- İşə bax, Cəmaləddin altı-yeddi gün qabaq ordan keçib, - Səmədlə çayxanada oturan saat əlimi oraq kimi əyri küçə səmtinə sarı uzatdım.
- Kim keçib?
- Dedim axı: Camal.
- Hardan?
- Ordan.
- Ora haradır?
- Ora elə oradır: gözünün içi. Dolamağa adam tapmadın?
- ...Bilsəydik, qabağını kəsərdik. Gəlin maşını kimi.
- Əbləh adam, heç zarafatın yeridir? Guya sən bilmirsən kimdən söhbət gedir?
- Sən öl, mən ölsəydim, elə etməzdim.
"Qurumsaq - bilirmiş".
- ...Özü də mən onu səndən fərqli, ölmüş sanmıram.
- Vallah, sən danışanda bişmiş toyuğun gülməyi gəlir. Bə rəhmətə getmək nə olan şeydi? Ölmək demək deyil?
- Hər halda, o ölməyib.
- Sağdır?
Camal Moskvaya gedənəcən hər bazar üçlükdə bulvara çıxıb havamızı dəyişərdik. Söhbətlərimizi görənlər bizə "üçqardaş" adı qoymuşdular. Moskvaya ölməyə gedibmiş - alnına yazılan avtomobil qəzasını becid reallaşdırmağa. Əlbəttə, Moskvanın yanında kəndə oxşayan Bakıda avtomobil qəzası ehtimalı azdı. Ancaq indi Cəmaləddin yoxdusa da, həmtayının başı üzülmüş toyuqlar kimi bunu vecimizə almırdıq. Ay budu ha, yenə təmiz havaya çıxmışıq! Sərgüzəştlərimizdən qalmırıq. Məncə, təmiz hava - əhlikeflik əlamətidir. Hələ təmiz havaya əlavə kimi də çaylamağa oturduq. Elə çay da kef-damaq rəmzidir. Düzdü, Səməd bunu inkar edir, belə şeylərə heç də mənim kimi baxmır. Dediyim kimi, mənsə hətta arsızlıq kimi baxıram və dediyimi sübut edərəm də. Təmiz hava - orqanizmi möhkəmlətmək istəyidir ki, dost ölümündən sonrakı basabasda bu, qəbahətdir. Təmiz namərdlikdir.
Hardasan-burdasan, növbəti görüşümüzdə Cəmaləddin söhbətimizin əvvəlindən ortasına sürüşdürüldü. Camal söhbətin ancaq ortasında yadımıza düşdü. "Yadımıza" deyəndə - bir tək mənim yadıma. Səməd özlüyündə Camalı bəlkə heç xatırlamayacaqdı da. Bir növ, onu xatirələrə bizləməklə qatdım. Vəzifəsi respublika əhəmiyyətli bir adam ölüb özünü söhbətimizin əvvəlinə soxuşdurmuşdu. Ondan xeylaq danışdıq. Böyük adamlar dirilikdə də özünü qabağa soxur, ölülükdə də. "Böyük adam" hətta yüz ilin dostunu da söhbətin əvvəlindən ortasına, hətta axırına sıxışdırmaq qabiliyyətinə malikdir. Səmədlə ikimiz söhbətlərdə iyerarxiya prinsipini həmişə gözləyən olmuşuq. Bu həm də bir az bizim bürokratlığımıza dəlalət edən şeydi. Camalın sağlığında söhbətlərimizdəki demokratizm bəlkə yalnız onun sayəsində idi. İndi etməsin, Camal adi dılğırı da şişirdib birinci söhbət mövzusu edə bilirdi. Camal dılğırı qaldırıb dağ başına qoyandı. Səməd isə onu hökmən ya axıra qısnayar, ya da söhbətdən tamam silərdi.
Hə, Camal bircə həftənin içində əlli-altmış faiz unudulmuşdu. Bu, çox pis göstərici idi. Tez yaddan çıxmaqda, bilməmişik, ya Camal özü zay imiş, ya da biz zay olmuşuq və elə indi də zayıq. Ya zəlzələdən, ya vəlvələdən, hər halda, Camal ölmüşdü və onun yoxluğu sarsıdıcı deyildi. Hətta mənim üçün də. Hələ onu söhbətin barı ortasındasa qanıma işləmiş ümummilli əxlaq saxladı, heç mən yox. Dediyim kimi, bunda Camalın öz günahı da az deyilmiş. Kimlərləsə dostluğu təkcə onları yedirdib-içirtməklə etməzdilər ki. Həm də məəttələm, o bizi nə sayırdı! Bəlkə heyvan sayırmış? Yalnız itə yal verib ondan sədaqət gözləyərlər! Ancaq biz sədaqətsizliyimizlə əslində itlərdən yüksəkliyimizi sübut etmiş olurduq. Hərçənd it sədaqəti effekti məndə Səməddən güclü alınmışdı - onu söhbətin ortasında mən xatırlamışdım. Mən Səməddən daha çox it idim. Unutmaqlığın sonrakı qırx-əlli faizi tez başa varacaqdı. Sonrakı unutmaqlıqlar əvvəlkindən həmişə tez hasilə gəlir. Biz hələ qırxın ortasınasa gedib çıxmamışdıq. Hələ "yara"nın bu isti çağında artıq o, söhbətin ortasındaydı. Söhbətin ortası qırxın ortası ilə düz gəlmirdi. Söhbətin ortası qırxın ortasından xeyli əvvəldə idi. Qırxın ortası bəlkə yalnız söhbətin axırı ilə uzlaşa. Biz qırxa yüz faiz unutqanlıqla gedib çıxacaqdıq. Yəni onda Cəmaləddin qəti yada düşməyəcəkdi. Biz heç qırxın fərqinə varmayacaqdıq da. İndən belə Camal yalnız həyətlərdə-küçələrdə təsadüfən ölü-zad görərkən yada düşəcək. Hə, axı, ölülər dirilər arasında daim son gəzintidə bulunurlar. Həyətdən-küçədən təkcə diri keçmir ki - ölü də keçir. Üstəlik, hər bir ölü özündən əvvəlkiləri yada salır. Ölülər həmrəydirlər. Dirilərdə həmrəylik qabiliyyəti yoxdur; hətta olsa da, bu xüsusiyyət onlarda yamaq kimidir.
- Rəhmətlik plovu beşəlli yeyərdi.
- İki ordu ilə də.
- Yox, beşəlli, ancaq tək ordla. Burasını düz de.
Hə, ağzına nə salırdısa, çataçat sol əngə ötürərdi. Sağ dişləri xarabdı.
Mənim arada işlətdiyim "rəhmətlik" də universal sözdü; unudulanlar üçün ad əvəzi idi. "Rəhmətlik" - əslində "şey" və "zad" kəlmələrinin sinonimidir. Oğul kimi də axıracan dişlərini düzəltdirmədi. Ona vaxt sərf etmədi; belə şeyi hədər bildi. Əlbəttə, onsuz da çoxu gedib azı qalmış ömürdə bu, boş itki olacaqmış. Dişlərə verəcəyini kef-damağa verdi. Eyş-işrətə. Minimum ömürdə maksimum dəmlər sürdü.
- Dişlərini düzəltdirsəydi, mayası batmışdı. Qəbirdə saf dişi neyləyəcəkdi? - Səməd bunu öz dişlərini ağarda-ağarda dedi. Ancaq onun bu çirkli təbəssümü yoluxucu imiş - mənə də keçdi. Sonra da təbəssümlər hırıltılarla əvəzləndi. Hər halda, bizim onun yoxluğu barəsində ağlaşmamız nəzəri-uydurma bir şeydisə də, bu cürəsi şeytanda da olan hırıltılarımız realdı. Biz indi eşşəklər kimi Cəmaləddin sarıdan qəlb ağrısı-zad duymurduq. Sağlığında söhbətimizin əvvəli də o idi, axırı da. İndi yoxdusa, sanki artıq bunun üstünü vurmağa, ondan danışmağa ehtiyac qalmırdı. Xatirələri cisminəcə qoşulub getmişdi. Xatirələrimiz sanki onun bədəninə yapışıqlı imiş. İndi mən Səmədi söhbətə zorla dartırdım. Bu avara artıq əngini yormaq, keçmiş dostuna enerji sərf etmək istəmirdi. Cəmaləddin dişə vaxt öldürmək istəmədiyi kimi, o da Cəmaləddinə vaxt öldürmək niyyətindən uzaqdı. Ölüyə - nə vaxt! Bir növ, dostluq sağ adamların istirahət vasitəsidir. Səmədin Cəmaləddinə münasibətindən mən özüm üçün əməllicə dərs götürdüm. Mən ölsəm, o, qırxım çıxmamış məni də unudacaqdı. İndiyəcən mən gərək ondan şübhələnəydim. Ən azı zövq müxtəlifliyimizə görə: mən arvadların nərmə-naziyini xoşlayanam, o - gonbulunu. Utanmaz - gör hərdən mənə nə deyir: "quş"lar nərmə-nazik vaxtı sənin olsun, onsuz sonra kökələcəklər - gonbul vaxtı mənim. Kobudun biri! Oğul kimi də, «gor evi» dediyimiz, daimi çayxanamızda əngə verə-verə Camalın hüzürünə getmədik. Hüzürə getməməyə hər dəfə də üzürlü bir səbəb tapdıq. Uşaq-muşaqlarımızın "azar-bezar"ı büsbütün bu dövrə düşdü. Ata-analarımız az qaldı qırılıb-çatıla. Bay, hamısı da gop. Mən ancaq indi qanıram ki, salamatlıq nə gözəl şeydir. Sağlığında Camal haçan - "getdik Lənkərana", demişdisə, biz yəhərlənib-atlanıb ondan qabaq getmişdik. Sən demə, bunu ayağımız altında kəsiləsi qoçların eşqinə edərmişik. Bir dəfə Səməd hətta uşağını qıçı sınmış halda evdə qoyub yüyürmüşdü.
Qırxdan xəbərimiz olmadı. Bəlkə hələ üstündən bir qırx da keçdi. Bircə onu eləyə bildik ki, Lənkərana gedib çatması güman olunan bir qəzetdə başsağlığı verdik. Bir başsağlığı ilə Camalı başımızdan elədik, onun dalından dəydik. Yarəb, Cəmaləddinin ata-anası da qəzet oxuya, ya oxumaya. Ancaq nəyimizə gərək: oxudu, ya oxumadı. Canları çıxıb oxuyaydılar. Biz borcdan çıxmalı idik, çıxmışdıq: nekroloqla da yox, başsağlığı ilə. Başsağlığı kişiyə çatmayacaqdısa da, bizim ona qiyabi-nəzəri təsəllimiz idi. Bu bizim özümüzü insan saymağımız üçün kifayətdi. Bizim onunla dostluğumuz onsuz artıq tanışlıq səviyyəsinə enmişdi. Hətta ondan da aşağı.
- Yaxşı ki evlənməmişdi. Uşaqları yetim qalacaqdı.
- Əksinə, uşaq ondan yadigar olardı.
- ...Arvad da, hop, atılıb gedəcəkdi bir başqasına.
- Qocaldıqca yaman imansız olursan ha!
- Bəyəm arvadlarda etibar var?
- Bə yoxdur?
Bunun sözünün ucundan tutub başqa mətləblərə gedib çıxmaq olardı. Ancaq ta dərinə getmədim; insafım yol vermədi.
Yazın ortasında sanki qəflət yuxusundan ayıldım: bay, Camalın ili çoxdan ötüb. Keçən il sink tabutda Moskvadan "gələndə" hələ yaz girməmişdi. Demək, qışda ölüb. Belə çıxır, onun dəqiq ölüm tarixi unudulmuş, bircə fəsil şəklində yadda qalmışdı. Neyləyək, yəqin artıq yaddaş üçün önəmli deyil də-ə. Di gəl, onun avtomobil qəzasına düşüb ölməsi səhih yadımdadır. Hə, bir il nağd keçib, ancaq hələ üç də deyil. İkinin içindəyik. Cəmaləddinin taleyinin rəqəmlə bəsit izahı bu cürdü. İndi Cəmaləddinə aid tarixlərin bircəsinin də rolu-əhəmiyyəti yoxdu - biz bu qənaətə gəlmişdik.
Yayın cırramasında Səmədlə təzə oyun tapdıq. Əylənmək-gülmək üçün hər dəfə birimiz evdən bir yumurta götürər, çayxanada yarpaqlar arasından süzülən gün işığı altına qoyardıq. Şüalar yumurtaya ox kimi sancılardı. Yalan olmasın, biz bir, uzaq başı, iki çayniki boşaldanacan yumurta bişər, ancaq düzdü, meh əsib yarpaqları yelləndirdikcə də - soyuyardı. Payızacan yığılan yumurtaların sayına görə həm görüşlərimizi hesablayacaq, həm də onların "bişmiş"ləri sayəsində arada neçə qızmar bazar olduğunu öyrənəcəkdik. Hə, Cəmaləddin bir də sentyabrın 3-də - düz yeddi "yumurta"dan sonra yadımıza düşdü. Onu yadımıza heç ad günüm də yox, bu "vacib tarix"i boş çayla ötüşdürməyimiz saldı. Mənim ad günümü hər il Camal keçirərdi. Dostumdusa da, həm də elə bil atam idi. Hər ilin 3 sentyabrı bizim restoran günümüzdü. Üçümüzün birlikdə üç ad günümüz olduğundan, ilin minimum 3 gününü restoranda keçirərdik. Yaxşıdı da ad günlərimiz üst-üstə düşməyib. Yoxsa restoranın ən azı biri, ən çoxu ikisi ixtisara düşəcəkdi. İndi Camal yoxdu, restoranın üçü də getmişdi işinin dalınca. İraq olsun, elə bil tək Camal yox, biz üçümüz də ölmüşdük. Ya da sanki ölkədə hərbi vəziyyətdi - restoranlar "bağlanmışdı". Səmədlə mən lütüşlər sinfinə mənsub idik. Elə indi də restoran görəndə, Cəmaləddinin sağlığındakı ad günlərim yadıma düşür. Cəmaləddin olmasaydı, biz həyatda restoranları yalnız dışarıdan görəcəkdik. Təsadüfən ailənin tək oğlu ilə dostluğumuz bizi bu biabırçılıqdan qurtarmışdı. Mən yalnız onun sayəsində menyü deyilən şeyin nə olduğunu bilmişəm. Restoran da həyat məktəbləri sırasındadır.
Onu deyirəm axı, bu ilki "ad günü"m tənha arı kimi vızıldayıb ötdü; elə şeyin "qeyd edilməsi" bir də qaldı qırnan-qiyamətə. Daha doğrusu, gələn ilə. Ancaq yox, hələ Səmədinki qalır. Bə Camal? Ölmüşdüsə də, onun da ad günü dururdu. Onun ölüm günü yaddan çıxmışdı, olum günüsə - yox. Ad günləri "restoran şərti refleks" günləri idi: yeməklə dopdolu stollar hər yada düşəndə ağzım yenə bərk sulanır. Camalın hətta adı yaddan çıxacaqdısa da, ad günü - çıxmayacaqdı.
Mən ölsəm, Səməd məni də Camal kimi tezcənə unudacaq. Camalın ölümü mənim üçün bir təcrübə, böyük sınaqdı. Mən Camaldan fərqli, onun namərdliyini ölməmişdən görürdüm. Artıq onun xoş təbəssümü də mənə irişmək kimi görsənirdi. Elə bilirdim ki, Səməd təbəssümlərini yaltaqlıq üçün işlədir. Mənimlə oturub-durmaqlığında da, Allah bilir, nə fırıldağı var. Bu fırıldaq bəlkə yalnız ömrün axırında bilinəcəkdi. Onda da gec olacaq. Hərçənd bu fırıldaq hələlik heç cür baş tutmurdu. İndiyəcən baş tutmayan fırıldaq yəqin sonra da baş tutmaz, inşallah. Ümidim bunadır. Onsuz insan qocaldıqca fırıldaqçılıq qabiliyyəti düşür. Öl, Səməd, həqiqətən, namərd imişsən! Əslində mən özüm də namərd idim, ancaq Səməd bunu sezmirdi. Mənim namərdliyimi nə o rəhmətlik görərdi, nə də bu eşşək görür. Mən onların nəzərində və onlardan da "təmiz"dim. Sən demə, biz üç namərd indiyəcən bir-birimizə kəf gəlmək üçün görüşübmüşük. Mən Camalı unutduqca, elə ona da acığım tuturdu. Əgər mən ondan əvvəl ölsəydim, o da məni unudacaqdı. Mən onu qabaqlamışdım. Qalibiyyət mənim tərəfimdə idi. İki namərddən biri qalib gəldi. Mən bəlkə Səmədə də qalib gələcəkdim. Ölərsə, ikinci ilində unudulmaq barəsində əlimdən qaça bilməyəcək. Yəqin elə mən də onun günündəydim. O da məqam gözləyirdi. Qalibiyyət əcəlin hansı səmtə üz tutmasından asılı idi. Biz yalnız əcəlin yıxdığına qalib gələ bilərdik. Onun böyrəyində qum vardı. Qumdan ölmək ehtimalı da hələlik sıfıra bərabərdi. Qum daşa çevriləsi, böyrək çürüyəsi - bu getdi çıxdı həştada. Onun həştadda ölməsi də mənə ləzzət eləməyəcək. Qocalıqdakı ölümlə qələbəyə çatmaq mümkün iş deyil. Ölsəm, dostunu bir ilə unudası bu əclafdan intiqam hissi məni rahat buraxmır. Denən, burda boş-boşuna mənimlə nə oturubsan, ay qoduq! O, boş vaxtını doldurmaq üçün məndən sui-istifadə edirdi. Ancaq bizdəki saxtalıqlar tamam üzə çıxmışdı. Camalın timsalında münasibətlərimizdəki qəlplik əyan olmuşdu. İndi bir-birimizdən şübhələnirdik. Bu təkcə boş vaxtı doldurmaq məsələsi olsaydı, nə vardı ki. İnan, Səməd haçansa girib mənim evimi çapa da bilərdi. Hərçənd onsuz iki cüt-bir tək qiymətli şey tapmayacaqdı. Mütəkkələri aparacaqdısa, qoy aparsın. Hər evdə minimum qiymətli şey nişan üzüyüdür: bəlkə onu könlü çəkdi, buyursun. Ya bəlkə o, "dostluq"la-zadla başımı tovlayır, mənim varlanacağım günü gözləyir. Mən varlansam, o da avtomatik varlanacaq: ya öldürüb soyacaq, ya elə-belə - diri saxlamaqla. Bəlkə nişan üzüyünü qardaşımgilə yollayım. Mən Səməddən elə soyumuşdum ki, artıq üzünü görmək də istəmirdim. Ancaq bu zırrama elə bilir ondan küsmüşəm. Görməmiş oğlu bir dəfə çıxarıb stolun üstünə, özü demiş, yarımqab qoydu. Çayxanadaca. Yəqin məni də öz tayı bilir, özlüyündə məndə də alçaq şeylər zənn edir. İlahi, bu alçaqlıqlar bəlkə məndə həqiqətən vardı! Araq, yanında da kolbasa, ya tərsinə. Görən, həyatda bundan da irəliyə getmək olmazdımı! Yox, yüz il ot otlayaq, biz Camalın yerişini yeriyə bilmərik. Həmişəki vərdiş üzrə birgə yedik-içdiksə də, onunla "barışmadım". Süfrədən "şad-xürrəm" qalxdıq. Ancaq o mənim üçün elə həminki kimi - yad və namərd qaldı. Artıq heç nəyin xeyri yoxdu. Hər şey lüzumsuzdu.
Öləndə bir-birini unudası insanların dostluğuna bir quş. Nə dost, əşi! İndi dost var?! Cəmaləddinin bizimlə dostluğu onun böyük səhvi imiş. Bizim onunla dostluğumuz da bizim səhvimizdi. Birinci ölsəydik, o da bizi unudacaqdı. Bay, onda nə təfavütü oldu! Yox, ancaq o bu barədə dünyadan "təmiz" getdi: ağayana tərzdə. Təsadüfən bizdən saf və üstün çıxdı. Ləkələnəcəkdi, ləkələnmədi. Biz dostu unutmaqlığımızla artıq təmiz ləkələnmişdik. Hər şey çoxdan gecdi. Biz elə bu səhvlə də ölüb gedəcəkdik. Artıq bir-birimizə etibarımız qalmamışdı. İndi dostluq bizə ancaq bir anturaj kimi lazımdı. Rəhmətlik aldandı, bizi tanımadan, bizimlə dostluğu anlamadan, buna inanaraq getdi. Ölənəcən sadəlövh qaldı. Vaxtında ölməkdən qiymətli şey yox imiş. İndi biz artıq Səmədlə onun haqqında danışarkən get-gedə "rəhmətlik" sözünü ixtisara salırıq. "Rəhmətlik" yerinə basməmmədi "öldü" deyirik. Hələ yaxşıdı, "öldü"nü "çezdi" ilə əvəzləmirdik. Buna da şükür. Ona ehtiram itməkdə, adı unudulmaqda... Eh, yazıq Camal... Cəmaləddinin sağlığında biz də onun kimi romantik idik. Səhih desək, o, ikimizdən də çox, mən - bir tək Səməddən. Vur-tut ikicə ildi realist olmuşduq. Cüzi romantikamız hələ də qalmaqda; bir gənclik əlaməti olaraq. Qocaldıqca romantikanın yerini büsbütün realizm tutacaq.
...Dekabr. Bulvar. Səmədlə yenə Hadı-Bıdı kimi bulvarda gəzişirik. Arsızıq da-a. Arsızın buynuzu olmur ki.
- Sən canın, bir o şax gedənə bax. Əyəm bildin kimə oxşayır?
- Kimə? Özün de. Mən boş şeylərə baş işlətmək istəmirəm.
- Bir dostumuz vardı ha...
- İşə düşmədik! Hansı?
- Adı dilimin ucundadı.
- Sağdı, yoxsa ölüb? Dayan, bəlkə biri var, onu deyirsən?
- Ə, keçən il, ya inişil ölmədimi?
- Keçəl deyildi?
- Keçəl özünsən. Yox.
- Hə, onda zad olacaq: Cəlal.
- Bax, tapdın. Ancaq Cəlal yox, Camal!
- Onda Camal da yox, Cəmaləddin.
- Cəmaləddin, ya Camal - bəyəm bunlar bir ad deyildi?
İlahi, səni tanımayana lənət, axır "dost"umuzun adı bərpa olundu. Ad öz yiyəsinə qayıtdı. Az qalmışdı biabır olaq. Deyirəm, yenə sağ olsun yoldan ötən "Cəmaləddin"i - bizə Camalı xatırlatdı. Doğrudan da, onlar bir almanın iki üzü kimi bir-birinə oxşayırdılar. İntəhası, indi almanın bir üzü torpağın üstündəydi, biri - altında. Almanın bir üzü ölü idi, biri - diri. Cəmaləddin üçün xatırlanmağa təzə şans özbaşına yaranmışdı. Təkcə bu adam yenə haçansa qabağımıza çıxarsa, Cəmaləddin hökmən yadımıza düşəcəkdi. Moskvadan çox-çox kiçik olan bu şəhərdə onun tez-tez qabağımıza çıxması ehtimalı az deyildi.
- Bəlkə elə o özüdür?
- Məni dolamısan, ya özünü?
- Vallah və billah!
- Vallah belini qırsın, billah da üstəlik!
- Hətta yerişi də oxşayır.
- Onda niyə durubsan? Get atıl üstünə, marçamurç elə.
Əlbəttə, o, Camal olardısa, özüm sevincdən yanına uçar, üstünə şığıyardım. Halbuki beş yüz faiz o deyil. Hətta milyon faiz. Bu bir aksiomadır ki, ölü dirilməz. Dirilərdisə, mağıl arxayın olardım. Bir növ, onun dalından dəyərdim. Bütün günahlardan yaxam qurtarardı. Əsas da onu unutmaqlığımdan. Yasına getməməyimin günahı tərtəmiz yuyulardı. Həm də onun həyatının faktları get-gedə dəyərsiz və maraqsız olurdu. Bizi restorana aparardı - nə olsun? Ata-ananın madar övladı idi - gözümüz aydın! Yəqin Allah tək övladı da onun valideynlərinə çox görmüşdü. Uşaqları vaxtsız ölməkdə - əclafmışlar. Təkcə bizə verdiyi qonaqlıqlarda gördüyümüz, daim üzümüzə xoş baxan kişi çox da yaxşı insan deyilmiş.
Amma Kəmaləddin (yox, Cəmaləddin) bu il cəmi bir dəfə yada düşdü. Onu torpaq uddu, Yer yedi. Qara torpağın üzü soyuqdur: həm məcazi, həm də elə-belə mənada. Əl vurursan - bumbuzdur. Artıq onu həyatda təsəvvür eləmirdim. Dirilib gələrsə, bəlkə özüm qovaram gedər. Onun ölümü qanunauyğun imiş. Kamal (yox, Camal) sağ olsaydı, bəlkə də həyat indiki məcrasında olmayacaqdı. Kim bilir, bəlkə Səmədlə mən onunla bağlı lüzumsuz həyəcan və əzablara düçar olacaqdıq.
Bir gün evdə albomu vərəqləyərkən, şəkildə tanış bir sima gözümə sataşdı. Balam, bu kim ola? Ay Allah, mən onu harda görmüşəm? Xəyalən iki-üç adamın üstündə dayandım. Dəli kimi vərəqləri dala-qabağa çevirirdim. Bu adam kimdisə, mən onu vacibən tanıyıram! Çox görmüşəm onu, lap çox. Onunla haçansa üzbəüz də dayanmışam. Hətta bəlkə üzbəüz oturmuşuq da. Handan-hana şəkildəkinin "həmin adam" olduğunu anladım. Sadəcə, adı yadımdan çıxıb. Bu saat yadıma düşər, deyərəm. Hə, tapdım, bu bizim oğlandı - Allah rəhmətinə gedən! Adı özündən xeyli sonra yadıma düşdü: Cəmaləddin. Ona «Camal» deyərdik. Elə bil adı ondan qopmuşdu. Adı özünə gecikirdi. Dayan, qoy bir əzbərləyim. Axı, həm də çox ad bilməyin nə ziyanı! Bir gözüm televizorda - adı əzbərləməyə girişdim: Cə-ma-ləd-din - Cəmaləddin, Ca-mal - Ca...
21.06.1997 - 31.05.1999