YARIMÇIQ TARİXÇƏLƏR
| H |
ər kəsin həyatı qəhrəmanlıq, ya ona bənzər bir-iki hadisə ilə mənalanır. Qəhrəmanlıq, ya ona bənzər hadisələrdən hətta kitablar bağlanır. Hər şey axıracan deyilir və yazılır. Mən həyatımdakı qəhrəmanlıq da yox, qəhrəmanlığa bənzər yeganə xoş hadisəni hələ bir Allah bəndəsinə axıracan danışa bilməmişdim. Qəhrəmanlıq özü qismət deyildisə də, qəhrəmanlığa bənzər hadisəni tale mənə çox görməmişdi. Olmuşdu elə bir şey, di gəl, onu kimə danışasan. Çataçat sözü ağzımdan vururdular. Halbuki qəhrəmanlıq da yox, ona bənzər kiçik bir hadisə mənim kimisinin ömrünə bəzək olmağa kifayətdi. Əşi, ancaq hamı, hətta mənim arvadağam - quru qurbağam üçün də qəhrəmanlıq, ya ona bənzər hər hansı hadisə tamam boş söhbətdi. Bizim "qurbağa" qəhrəmanlara açıq-açığına "gicgicə" deyir. Onun dilindəki "gicgicə" sözü qəhrəmanlara dair mənim leksikonumdakı "idealist" kəlməsindən sanki tərcümə idi.
Mənim tək oğlum da həyatımdakı qəhrəmanlığa bənzər yeganə hadisəyə oğul kimi axıracan məhəl qoymadı: özü uşaq olandan ta öz uşağı olanacan. Düzdü, mən bu hadisəni ona çatdırmağa xeyli tələsmişdim. Əslində təkcə böyüklər xörəyi olası bu söhbətdən uşaq tez də çiyrinib-bezib imtina etmişdi. Onda ağsaqqal sözünə indidən allergiya yaranmışdı. Bir dəfə ona "hadisə"mi yenidən təzəcə danışmağa başlamışdım ki, lappadan, "kak"ı var, dedi. Muştuluğun borc olsun. Əlbəttə, mən onda bunu təbii , ancaq standart bir təbəssümlə sovuşdurdum. Arvad da hələ ondan və uşaqdan nə istədiyimi anışdıra bilmirdi. Evin "çöl"ü onu tük qədər maraqlandırmazdı. Deyirdi guya evin "çöl"ü barəsində rəhmətlik atası anasına heç nə danışmazmış. Elə bunu da qızlıqdan üzü bəri kişilik əlaməti sanıb. Evin "çöl"ünə dair söhbətlər içəridə qeybətə bənzəyirdilər. "Çöl"dəki qəhrəmanlıq söhbətə çevriləndə, qiymətini itirirdi. Uşaq "kak"dan sonra fiqurlu, diş-diş taxtaları bir-birinə geydirə-geydirə evcik quraşdırmağa girişdi. Qəhrəmanlıq onun üçün tamam yad bir şeydi; bunda heç bir konkretlik yoxdu. Amma yeri gəlsə, ev tikməklik qəhrəmanlıqdan da yüksək işdi. Neynək, gözləyək başqa məqamı: böyüyər, dilində sözlər çoxalar, onda söhbətimiz də tutar. Hərçənd yaxşı bilirdim də ki, onsuz hər yaşda insanın özünəməxsus anlamazlıqları olur. O, üçdən dördə adlayanda, həyatımdakı qəhrəmanlığa bənzər hadisəni onun yaxşı "həzm etməsi" üçün keçdim yüyürək nağıl dilinə: dərələrdən yel kimi, necə deyərlər, təpələrdən sel kimi, badeyi-sərsər kimi... Elə bil mürəkkəb mətni sadələşdirmişdim; uşaqların xatirinə tarixdə belə təcrübələr çox olub.
- Biri vardı, biri yoxdu... Oğlum, - onu silkələdim, - başlamışam. Bir ata vardı... Bir gün bu ata adına "şirkət" deyilən nataraz bir idarədə...
- Ata, gəl dombalaq aşaq!
Vay, dədəm vay, bu hələ yetişməyib. Hardasan-burdasan, bunun üçün «dombalaq» hələ vacibdən vacib şey olaraq qalır. Arvad mənim bu uğursuz tərbiyə cəhdimə şeytan kimi gözlərini qıyıb baxır, üstəlik, şit-şit gülürdü. Onun özü də elə ilk çağlardan, mən bu söhbəti başlayar-başlamaz, mətbəxdəki işləri bəhanə gətirərdi. Bir gün ixtilatın şirin yerində mətbəxə yüyürəsi ki, vay, öləsən canım, bozbaş daşdı. Arifə işarə, kötüyə balta - bundan sonra dilimi yığdım qarnıma. Həyatımdakı qəhrəmanlığa bənzər yeganə hadisənin ev şəraitində, bataqlıq bənzərli yerdə, bir heçə dönməsinə mən heç cür razı ola bilməzdim. Bozbaşdan əskik tutulan bir əməl sahibinin könlündən ölüm keçər. Görən, noxudu-əti, ya digər komponentləri çatışmazdısa, bozbaş qəhrəmanlığa bənzər hadisəni yenə üstələyərdimi? Əlbəttə, yox. Günah özümdəydi. Mən bozbaşa dair bəzi şeyləri almasaydım, bir növ, onu şikəst etmiş olar, arvad yanında ondan üstün olardım. Əlinin altında bozbaşa salmağa bir şeyi olmasaydı, məcbur qalıb söhbətlərimi dinləyərdi. Mən həyatımdakı qəhrəmanlığa bənzər hadisədən bərk yapışmışdım. Taleyim ondan asılı idi. Bu yarışda bircə bu bozbaşa qələbə çala bilsəm, qalan hər iş yağ kimi gedərdi. İndiki halda arvad mənə "mamığ", ya "məğmun" desəydi, haqlı idi. Ancaq eh, el dilində dolaşmayan, qanunla mənim tabeçiliyimdə olan arvadın dilinə, özü də min cür fitnə-felnən salınası, qəhrəmanlıqdan nə çıxardı.
Uşaq böyüdükcə, leksikonundakı dəyişib-təzələşən sözlərlə, tarixçəmi həmişə yarıdaca kəsərdi. Bəzən heç ona da yox, özüm özümə danışdığım sözlərəsə aman verməzdi. Onun tarixə indidən görünüb-bilinən laqeydliyi də, yəqin mənim maraqsız tarixçəmə biganəliyindən, şədd eləmişdi. Hərdən başı oyuncağa qarışanda, ya qazın üstündə küftədən-pitidən olmayanda, tarixçəmi öz halalca arvadımasa danışıb tamamlamağa çalışardım. Arvad həm şəriət, həm də elə-belə dünya qanunları üzrə, cəfəngiyyat olsa da, mənim hər sözümü diqqətlə dinləməyə borclu idi. Axı, mən - onun üçün məcburi idim. Bəzən söhbət, ola bilsin, yarıdan bir az ötürdüsə də, oğlan sanki yuxudan ayılar, şahin kimi üstümə şığıyardı. Qəhrəmanlığa bənzər hadisəni istəməzdi anası da eşitsin. Bəlkə də məni nə qəhrəman, nə də qəhrəmana bənzər bir insan kimi görmək istəyirdi. Yəqin uşaq ağlı ona deyirdi ki, qəhrəmanlıq, ya ona bənzər hadisə ölüm-itimlə bağlı bir işdir. Sözsüz, oğlum mənim ölümümü istəməzdi. Mən onun tərz-hərəkətlərində atasına yalan-palan sevgilər fərz edib, xeyli xoşnud oldum. O mənim qəhrəman, ya ona bənzər bir adam olacağıma bəlkə heç inanmırdı da. Sanki ata olan kəsə belə şey yaraşmazdı. Denən, ay qurumsaq, bu xırda hadisə nəmənə şeydir ki, ona axıracan qulaq asmırsan! Qarnına nə ağrı dolub!
Oğlumun söz ehtiyatı çoxaldıqca mənim "nağıl"ım onun üçün kəsərdən düşürdü. Yox, bu, Azərbaycan xalq nağıllarını xoşlamayacaq. Nağıl-zad qıdana oxşamırdı. Ancaq nağıl-dastan eşitməmiş uşaq da peyvənd almamış kimi olur. Uşaqlıqda nağıl xoşlamayanlar böyüyəndə ikiayaqlı eşşəyə çevrilirlər. Bu mənim üçün təzə narahatçılıqdı. Odur ki, mən nağılı ona zor-xoş yedirtməli, bacardıqca da sevdirməli idim. Nağıldan geriyə yol yoxdu. Çox demirəm, oğlum ən azı mənim kimi olmalı idi. Ədə, mağıl mən hır-zır qanıram, kişi olmayan yerdə kişi sayılıram. Bir vaxt kənddə arvadlar toyuq kəsməyi məndən xahiş edərdilər. Mən kənarda xosunlaşan iki arvadın mənim haqqımda "kişi" demələrini öz qulaqlarımla eşitmişəm. Barı atası kimi olsun; atadan da aşağı olmaq, sadəcə, ayıbdır. Mən insana dair minimum şeylərə maksimum yiyələnmişdim. Heç bir çatışmazlığım yoxdu. Hamı şahiddir, daşdan olsa da, çörəyimi özüm çıxarıram. Ailə hambalçılığını şərəfli iş sayıram. Uşaqlıqda qulağıma dolan nağıllar hal-hazırda öz bəhrəsini verir, çörəyə çevrilirdilər. Nağıl insanı dümbələndüz, "mostovoy" yola salandır. Adına insan deyilən kəsdə daha məndəkindən də az şey ola bilməzdi. Məndə cüzi nəsə çatışmazdısa, artıq hamı tərəfindən bivec sayılar, rədd edilərdim. Çıxdaş olunardım. Mənim mövcudluğumun xətləri fəlakət həddində cızılırdı. Gündəlik iki-üç qəzet oxumasaydım, respublika üçün yararsız bir məxluqa çevrilərdim. İki-üç qəzet mənim patriotluğumun minimal dozası idi.
Özü də mənim "hadisə"m maraqsız ola, yenə dərd yarıdır. Getdikcə də tarixçəm oğlumun leksikonundakı təptəzə sözlərlə asanca kəsilirdi. Xırpadan. Yarıda da yox, artıq yarının yarısında. Onun sözləri çoxaldıqca mənim sözlərim azalırdı. Bala-bala "hadisə"min əvvəlinəcə qısnanırdım. Onun leksikonu mənim fikirlərimin üstündən qalın və qara xətt çəkməyə çoxdan bəs edirdi. Üstəlik, söz baqajı hələ daim təkmilləşməkdə. Leksikondakı cilalanmalar başa çatarsa, mənim evim yıxılar, tarixçəmin kökü kəsilərdi. Oğlum böyüyüb ağzımı açmağa da mənə yasaq qoya bilərdi. Artıq tərbiyəsində mənlik heç nə yoxdu. Bu mənim üçün təhqiramizdi. Qorxurdum da bir gün mənə mədəni tərzdə "ağzını yum", hələ bir az da uzağa gedib "mumla" deyə. Onda ölmək mənə qalmaqdan yey olardı. Əsəbiliyi və kəmhövsələliyinə görə də arvad deyinib-dansanırdı ki, mənim "tarixçə"m axır bu uşağı dəli edəcək.
- Qulaq asıb ki, dəli də ola?
- Ucundan-qulağından eşidib...
- Eh, özüm öz tarixçəmi az qala unutmaqdayam.
- Elə unutsan yaxşıdır.
Filhəqiqə, mən onilliyini bu yaxınlarda qeyd edəcəyim "tarixçə"min əvvəlini əzbər bilirdimsə də, sonrasının təfərrüatını get-gedə unutmaqdayam. Hərçənd dumanlı şəkildə xatırlayıram da ki, bu hadisənin qəhrəmanlığa bənzəri çoxdu. Di gəl, təfərrüatı mən artıq "iki"yə danışardım. Düzdü, ilk dörddə biri "beş"ə, sonrakı dörddə üçü - "iki"yə.
Qəhrəmanlığa bənzər hadisəni ilk vaxtlardaca üç-dörd yad adama danışıb, artıq həvəsdən düşmüşdüm. Biri ortada əsnəmişdi. Digərininsə gözü guya məndəydi, amma fikri - özgə yerdə. İndi yalnız ailədə danışılmağa güman qalmışdı. Əslində hadisə çoxdan olub keçmiş, aktuallığını itirmişdi, hərçənd tərbiyəvi rolu hələ qalmaqdaydı. Bu, məhz uşaq tərbiyəsi üçün - sırf ailəyə dair klassik bir hadisə idi. Mənim kimi adsız-sansız bir adamın respublika əhəmiyyətli bir şirkətin birbaşa 1-ci rəis müavininə cavab qaytarmağı balaca iş deyildi. Müavin 1-ci yox, 2, ya 3-cü olsaydı, oğlumu qınamaz, hətta onu haqlı sayardım. 2-ci, 3-cü müavinlər əslində rəisdən sonra 3-cü, 4-cü adamlardı. 1-ci müavinsə - 2-ci idi! 2 - çox uca yerdi və əlbəttə, 3 və 4-cü yerlərdən üstündü. Müavinlərdən 3, hətta 2-ci də kütləyə yaxındılar. Onsuz hamı kütlə içində bir-birinə xoruzlanır. Bunun nə ləzzəti - bu elə bir qoğan igidlik də deyil. Müavinlərin adı qabağındakı rəqəmlər böyüdükcə, vəzifələr kiçilir və onlarla hər hansı deyişmə maraqsız görünürdü. 1-ci müavin müavinlərin ikisindən də böyük, tək bir rəisdən kiçikdi. Təkcə rəisdən kiçik olan insan mənim gözümdə çox böyükdü. Nözənbillah, 1-ci müavin Allahın əmisi oğlu kimi bir şeydi. Onun rəisdən kiçikliyi mənim üçün ayıb sayılmayacaqdı. Gör ha, mən şirkətdə ikinci, müavinlər içində birinci böyük adama boyun əyməmişdim! İkinci adam olan 1-ci müavinə cavab qaytarmaq elə rəisin özünə cavab qaytarmaq qədər hünərli bir işdi. Cavab mənasında 1-ci müavin elə rəisə bərabərdi. Bir az keçərsə, mən rəisin özünə də cavab qaytara biləcəkdim. 1-ci müavin üzərində məşqim rəisin başında çatlayacaqdı. 1-ci müavindən rəisəcənki məsafə, məcazi desək, bircə addımdı. Hərçənd real kabinetlər arasındakı məsafə bir qədər çox, yəni iki-üç, ya üç-dörd addım olardı. Uzunqıç adamlardasa hələ ondan çox da az. Hə, 1-ci müavinin mənə "başından böyük qələt eləmə" deməsi elə bir əlahiddə zirəklik deyildisə, ya elə bir əhəmiyyət kəsb etmirdisə də, mənim ona eyni sözləri qaytarmağım zirəklik və əlahiddə bir hadisə idi. Bunu deyən başqa birisinin böyük tikəsi qulağı boyda olardı. Belə sözlərin cavabı qanundan kənar yerlərdə, bambaşqa üsullarla verilir. Keçmişi yada salaq, xəncərin qarına yortulması və bağırsaqların onun ucuna dolandırılması həmin üsullardan biridir. Hədrəcavablıq üçün canavar ürəyi yeməli idin. Mən özlüyümdə öz sözlərimi analiz edir, hərdən də oğluma deyirəm ki, bəlkə də uşaqlıqda mənə canavar ürəyi yedirdiblər. Canavar ürəyini, ola bilsin, cızbızxanada soxuşdurmuşdular. Mən uşaqlıqda atamla tez-tez getdiyim bazar tinindəki cızbızxanadan şübhələnmişdim. Rayon mərkəzinin kababxana, ələlxüsus yeməkxanalarına şər ata bilməzdim.
Əsas kəskin yer söhbətimin ortalarında olacaqdı ki, özümü-sözümü ora heç cür çatdıra bilmirdim.
- Ay ata, bəsdir, qoy bir televizorumuza baxaq!.. - deyəcəyim sözün dörddə birində oğlumun səbri tükənir.
Qudurasan qurbağa!
- Bax, bala, bax! O televizor, o da sən, - küsüb keçirəm yanakı otağa. Ancaq küsməyimin kəsəri-zadı olmurdu. Hörmətsiz adamın küsməyinə kimdi vız atan. Onun əxlaqında barış elementi yoxdu: gəlib boynumu qucaqlaya, üzr istəyə, ay-hay... Düzdü, səhv özümdədir, ona bu kodu özüm qoymamışdım. Bu gədə heç bir hadisənin təfsilatını sevmirdi. Bu xasiyyətlə insanlıq tarixində nadir nüsxə idi. Bir dəfə məktəbləri yanmışdı. Ondan cəmi bir-iki otaqdakı alov barəsində xəbər qopara bildim. Gərək sözü ondan maqqaşla çəkəsən. "Təfsilatın nə əhəmiyyəti?" - qırmızı-qırmızı o da məndən soruşur.
"Bay, doğrudan, nə əhəmiyyəti?"
Mən bilmək istəyərdim: məktəb bütöv yanıb, ya elə siniflərdən bir-ikisi?
- Tutaq ki - bütöv.
- Sən gəl mənimlə məcazi danışma.
- Düzəltdirmək istəyirsən məktəbi?
- Yox.
- Bə onda niyə soruşursan?
Onun fikrincə, təfsilat - ömrün boş-boşuna itirilməsi, yelə verilməsidir. Təfsilat hadisənin təkrarlanması qədər uzun və darıxdırıcıdır. Lüzumsuzdur. Gələn əsrlərdə, deyir, təfsilatı sevməyəcəklər. Məktəb yanıbsa, bu proses artıq danışılmağa layiq deyil. Tarix - əhəmiyyətsizdir. Mən şirkət rəisinin 1-ci müavini ilə deyişməmin dörddə birini həmişə ona görə danışa bilirdim ki, oğlumun başı qarışıq olurdu. Ayılan saatdaca sözlərə dərhal nöqtə qoyulmalı idi. Yoxsa evdə müharibə qopardı. Dəlidi də-ə - dəlinin buynuzu olmur ki! Mən boyda kişi, gözümün ağı-qarası olan əziz-xələf bir züryətə, 1-ci müavinə dediyim qızıl kimi - "özün başından böyük qələt edirsən" sözlərimi hələ heç cür çatdıra bilməmişdim. Adam yanıb-tökülür, lap cızdağı çıxır. Üstəlik, ata qəlbim dözmür: tarixçəmin yarımçıqlığı onun hafizəsində facianə izlər buraxa bilərdi. Yarımçıqlıq onda heç vaxt hər hansı bütövlüyə gətirib çıxarmayacaq. Amma o, vecinə də almır. Əlbəttə, bu bir aksiomadır ki, anlamazın dərdini anlayan çəkməlidir. Həm də belə çıxır, mən ölüb gedəcək, tarixçəmi özümlə aparacaqdım. Bədiiyyatı sevsəydi, əhvalatı kiməsə yazdırıb ona oxutdurar, atalıq borcundan çıxardım. Ciyərparəmin dünyasında harmoniya montajı mənim boynumdadır. Hər halda, bədiiyyatı ehtiyat variant kimi saxlamışdım.
* * *
Bir axşam yerimə uzanıb, elə indicə yarımçıq kəsilmiş tarixçəmin ağrı-acısını çəkərkən, atamın yarımçıq tarixçəsi yadıma düşdü. Dalağım sancdı: ba-ho, vay-vay, səbəb bu imiş. Əvvəl sevindimsə də, sonra məyus oldum. Sevincim bir, uzaq başı iki-üç dəqiqə çəkdi. Düzdü, səbəb tapılmışdı. Amma nə olsun. Nə faydası. Atamın yarımçıq tarixçəsi qəlbimdə zoqquldamağa, nəbz kimi atmağa başladı. Yadıma gəlir, onda təfsilatı mən də xoşlamamışdım. Atamın tarixçəsi pik yerinə çatanda kəsilməli idi. Mən də atamın tarixçəsinin ancaq maraqsız yerlərini eşitmişdim. Onu yüksəldəsi qəhrəmanlıq yerlərinə çatanda sözü həmişə ağzında qoymuşdum. Oğlum bu xasiyyəti məndən götürübmüş. Xasiyyətim ona qanla keçib. Bəlkə nəvəm də oğlumun həyatında baş verəsi qəhrəmanlıq, ya ona bənzər hadisənin tarixçəsini yarıdaca durduracaqdı. Deyir, etmə - edərlər. Tarix yarımçıqlığı ailə ənənəsinə çevrilməkdəydi. Bizim ailədəki ən yaxşı və mühüm hadisələr yarımçıq, həm də maraqsız tarixçələr şəklində nəsildən-nəslə ötürüləcəkdi. Bizdə koroğluluq bütöv tərzdə mümkün deyildi.
Əcəb başdaşındakı şəklini dilləndirə biləm, gedib bir vaxt yarımçıq kəsdiyim, ağzında qoyduğum tarixçəsini atamdan danışmağı xahiş edəm. Axıracan. Gecdisə də. Qılıncının dalı da, qabağı da kəsən bir raykom işçisini o, haçansa "Krım tülküsü" adlandırıbmış. Raykom işçisi dövlətin yun planı üçün altımızdakı yorğan-döşəkləri sökməyi ona əmr edibmiş. Atam da, ay qoçaq, dözməyib, dərhal sağ əlin baş barmağını şəhadət və üçüncü barmaqlar arasından qabağa itələməklə "bunu alarsan" deyibmiş. Əlbəttə, bu ədəbsiz, lakin cəsarətli reaksiyanın qəhrəmanlığa bənzəri çoxdu. Əfsus, əhvalatın sonrakı təfsilatını bilmirəm, çünki onu axıracan dinləməmişəm. Bəlkə sonra atamı tutmuşdular da - nə bilim. Maraqlanmamışam. Mən onda uşaq olmuşam; sanki eşşək olmağa hüququm çatıb. Həm də müəyyən vaxtda eşşəklik adama şirin gəlir. Bunun uşaq hüququ problemləri içərisində məxsusi yeri var. Uşaqlarda eşşəklik toxunulmazdır, müqəddəsdir. Sonra nə qədər böyüdümsə də, atamın tarixçəsini axıracan dinləmək istəmədim. Eşşəkliyim vərdiş halı almışdı. Bir növ, qürrələnməyi ona yasaq eləmişdim. Kişinin ömründəki qəhrəmanlığa bənzər yeganə iş danışılmamış qaldı - yarımçıq. Ancaq atam hadisəni ədəbiyyat yolu ilə mənə çatdırmaq barəsində bir şey düşünə bilməmişdi. Bu sahədə mən ondan bir, ya bir neçə addım irəlidə idim. Əhvalatımı oğurluq-doğurluq yollarla oğluma soxuşdurmağa da hədsiz qərarlı idim. Çətini onda bədiiyyata həvəs oyatmaqdı. Mən də atamın tarixçəsinin yalnız əvvəlinci dörddə birini xatırlayırdım. Sonrasından xəbərsizdim. Qəhrəmanlığa bənzər hadisə danışılmayıb mənasız olmuşdu. Təfsilatı bir kəs eşitməmiş, görənlərsə artıq onu unutmuşdular. Atamın tarixçəsini, Allahın oğlu gələ, bərpa edə bilməzdi.
Tarixçələrimiz yarımçıqlığa məhkumdular. Bizdəki təzə ailə ənənəsi artıq dəmir-beton kimi möhkəmdi. Ənənə yarandısa da, demontaj olunmur və digər dəmir-beton ənənələrə paralel tərzdə sonsuzluq səmtinə uzanır. Dünyada heç də hər şey insanın öz əlində deyil. İxtiyarımız az şeyə çatır.
11.X.1998 - 17.II.1999