PARLAQ QUŞ
| D |
etektiv yazanlar çoxaldıqca, onun canına vəlvələ düşür. Ədəbiyyatda detektiv janrı ölkənin inkişaf göstəricisinə çevrilirdi. Belə getsə, Azərbaycan ikinci İngiltərə olacaq. Çünki əsas elə orada detektiv əsərlərin sayı iqtisadi tərəqqi ilə düz mütənasibdir. Hə, ən yüngülünəcən - bütün cinayətlərin bədii əsərlərə çökməsi ehtimalı güclənirdi. Görünür, ictimai-siyasi sabitlikdə insanlar darıxancıl olur. Bax, onda detektivə bərk ehtiyac duyulur. Qiyamlar və müharibələrdə detektiv janrı gərəksizləşir. Belədə onsuz da açılır sandıqlar, tökülür pambıqlar, dünyanın sirləri öz-özünə faş olur. Detektiv araşdırmalarına, eləcə də cinayətə dair bədii fantaziyalara lüzum qalmır. Kim nə deyir desin, sülh dövründə hamı kiminsə ifşasını həmişə gözləyir. Özü də həsrətlə. İnsanlar buna aludədir. Detektiv aşiqlərinə humanist demək mümkünsüzdür. Onlar canına cəfa qılıb, kərpic boyda romanları ona görə başdan-ayağacan oxuyur ki, insanın ucalıqlardan endirilməsi və yetim günə salınmasının ləzzətini yaxşıca duysun. Detektiv oxuyanlarda sadistik-zorakı meyl güclüdür.
Günlərin bir günü onun da cinayətinə növbə çatar, hər şeyi eşələyib tapar, çözələyib yazarlar. Dəhşət və vəhşət! Təkcə ona ümid qalır ki, bir ömürdə bəlkə onun cinayətinə növbə çatmadı. Gərək indiyəcənki bütün cinayətlər yazılıb qurtara ki, sonra onunkuna keçələr. Ancaq bəyəm detektiv - xronikal janrdır? Özü də qollu-budaqlı cinayətləri qoyub, onun yüpyüngül işi üstünə şığımayacaqdılar ki. Üstəlik, ölən adamın sayca minimum həddi (cəmi bir nəfəri leş eləyib) detektivçiyə maraqsız görünməli idi. Bircə adamı öldürməsi qatil üçün xoşbəxtlikdi. Bunun cəzası çəkilib qurtaran dərəcədə olur. Cəzanı çəkib təzədən rahatcana yaşaya bilərsən. Təki ədəbi əsərə-zada düşməyəsən. Ədəbi əsər əbədi dustaqlıq kimidir. Ora düşdünsə, evin yıxıldı. Ordan çıxmaq müşküldür. Bədii əsərdən yalnız o vaxt qurtulmaq mümkündür ki, o, köhnəlmiş olsun. Yaxşıdı ki, artıq oxucu da bir adam ölümünə burun silmir. Burun silsə də, barı bu ölüm mürəkkəb gedişlərlə başa varmalıdır. Yoxsa sən vurdun, mən də yıxıldım - burda nə maraq ola bilər? Ümumiyyətcə, bir ölümü olan detektiv roman içində bircə noxud olan yavan bozbaş kimidir. Hər hansı detektivçi ilə rastlaşmasan, bir ömrü şad-xürrəm və azadə başa vurmağa nə var! Ürəyinə damıb: cinayətindən detektivə yox, detektiv əsərdən onun cinayəti üstünə birbaşa çıxacaqdılar. Hərdən özünü tox tutur: detektiv əsərə düşərsə, cinayəti vasitəsilə bəşəriyyətə xeyir verəcək. Bu bir təsəllidir. Cinayəti tədris olunar, ondan ibrət götürərlər. Onun cinayəti bədii əsərə düşsə, bu sayaq hallar bəlkə bütün dünyada azalar. Bəşəriyyət belə cinayəti işlətməməklə bir qədər əxlaqiləşər. Beləliklə də, törətdiyi qətllə bəşəriyyətə bir ziyan vurubsa, on xeyir gətirmiş olar. Ancaq bir gün cinayətindəki illüzor ictimai faydaya özüciyəz yox dedi. Dayan, dur, bəşəriyyətlə oyunbazlıq yetər! Bu cür düşüncələr lotuluqdur. Həyatının bu çətin mərhələsindəsə yalanları azaltmalı. İnsan qətlində nə pozitiv cəhət ola bilər? Hazırkı məqamda onun bəşəriyyətə xidməti yalnız cinayətinin etirafıyla mümkündü. Məhz onun bulunduğu azadlıq cəmiyyətin zərərinədir. Humanizm pozası gülüncdür. Onun azadlığı xoruz səsi eşitməmiş təptəzə cinayətlərin rəhni sayılmalıdır. İlk cinayəti ondan asılı idisə, sonrakılar özündən asılı olmayacaq. Bir iş var ki, azadlıqdakı illəri üst-üstə çoxaldıqca, cinayətinin şiddəti get-gedə artırdı. Deyəsən, bunlar da bir-birinə düz mütənasibdi. Bu şiddət tutulan günü maksimum həddə çatmış olacaq. Həbs şiddətlənmə prosesini bıçaq kimi kəsir. Amma bu prosesin hər səviyyədə öz məsuliyyət dərəcəsi və Cinayət Məcəlləsində müvafiq maddəsi var. Onun çəkəcəyi cəzanın müddəti sonsuzluğa qədər uzana da bilərdi. İndi o öz cinayətinin günbəgün artmasını öz gözləriyləcə görməkdədir. Ancaq neynək, qoy cinayət artmağında olsun, bu da öz yaşamağında. Harda qırıldı, qırıldı. Onu qarşıda cəza gözləyirsə, nə olsun? Axı nə böyük fəlakət imiş! Eləsi var, yaxın günlərdəcə onu lap ölüm gözləyir. Şöhrətsiz adam üçün ölüm - yoxluqdur. Türmə ölümə nisbətdə xoşbəxtlik deyilmi? Sadəcə, hamı üçün qarşıda ölüm varsa, ta bu bəsdi, gərək türmə olmaya. Ona nə hacət? Türmə həyat üçün zəhər yerindədir; onu ixtisar eləməli. Türmə proloq olaraq ölümə yaraşmır. Həyat həm də türmələrinə görə ölümdən geri qalır.
Artıq şübhələnib ki, bəlkə artıq ondan şübhələniblər.
Onun qorxusu get-gedə xof səciyyəsi daşımaqdaydı. Sübhü diri açır. Yuxu atlıdır, o - piyada. Birdən yatar, deyir, gəlib yatdığı yerdəcə qamarlayıb apararlar. Axı, o özünü bir tək özü qoruyur. Düz on ildi də ki, cangüdəni özüdür. Quruyub qurtarıb. Bəlkə də canı cəzadan arıqlamaqla qaçır. Qaçıb gizlənmək, hətta qeyb olmaq fikrindədir.
Gərək cinayəti törətdiyi gündəcə gedib polisə təslim olaydı. Cəzanı çəkmək cinayətin yükünü daşımaqdan asandır. Həm də azadlıqda detektiv yazanlar it ölüsü, köpək sürüsü kimi gəzir. Nəzəri cəhətcə rastına çıxan istənilən adam detektivçi ola bilər. Lap bazarda alma-armud aldığın yerdəcə onlar səni tanıyar. Onlarda bəsirət güclüdür. Öncəgörən kimi şeydilər. Di yaxşı, bu dəfə keçdi, inşallah, gələcəkdə cinayət törədərsə, bəri başdan cəzasını yüngülləşdirmək üçün tezcənə gedib özünü təslim edər. Ancaq artıq residivist olmağasa gümanı yoxdu. Residivistliyə ömürdən vaxt qalmır. On il cəzasız gəzməsi onun kobud səhvi idi. Lakin burda dövlət də günahsız deyil. O dayanmışdı, qaçmırdı ki - gəlib tutaydılar. Bir söz demir, eşşəkcə döyəydilər. Ancaq eləmədilər, bacarmadılar. İndiyə türməsini çəkib qayıtmaq üzrəydi. Bax, indilərdə bədbəxtlik yox, xoşbəxtlik ərəfəsində olacaqdı. Gözləniləsi azadlıq ona içində bulunduğu azadlıqdan şirin gəlirdi. Yatsaydı, qarşıda azadlıq durardı, yatmayıb, indi həbs durur. Üstəlik də, bu illərdə cinayəti xeyli ağırlaşıb. Cinayətini on il ört-basdır etdiyinə görə heç kəs onun başını sığallamayacaqdı. Gecəli-gündüzlü Cinayət Məcəlləsinin maddələri üzərində oğrun-oğrun gəzişməkdədir. Hər dəfə çamadanından çıxarıb baxdığı Cinayət Məcəlləsi onun üçün stolüstü bədii kitab yerindədir. Ancaq axı, əslində onu dövlət özü cinayətə sövq edib. Dövlət də bu işdə cavabdehlik daşımalıdır, bir tək o yox. Hayıf, tülkü tülkülüyünü sübut eləyincə, çəkib dərisini boğazından çıxarırlar. O, başı üzərinə qardan-yağışdan qorunmağa "krışa" tapa bilməyibsə və axır bu yolda cinayətə əl atıbsa, cinayət tərkibi dövlətin fəaliyyətində də axtarılmalıdır. Lakin canın cəhənnəmə, istər doxsan il mənzil gözlə, Cinayət Məcəlləsində dövlətə qarşı elə bir maddəni qəti tapmayacaqsan. Çünki dövlət cəzanı verəndir, vətəndaş onu çəkən. Hərəkət birtərəflidir. Ədalət yarımçıq görünürsə də, bundan artığına ümid bəsləmə. Öz cinayətinə başqalarının da cəlb olunması sarıdan vətəndaş hüquqsuzdur. Cəmiyyətdə qanuni xoşbəxtlik yox kimidir. Törədilən cinayətlərləsə dövlətin xarakterini analiz etmək, açmaq mümkün işdir. Bir növ cinayətlər - dövlətlərin əlamətləridir. Əlbəttə, evi olsaydı, kimisə öldürmək yatıb onun yuxusuna girməzdi də. Ancaq onsuz da "həştad"ı çoxdan adlayıb «doxsan»a doğru gedən qarı - ölərsə ("öldürülərsə"ni yazmayıb), şəxsi evinin ona bağışlanması haqqında dilindən iltizam yazıb qoyub. Varis olaraq onu seçib. Dərisi beş qəpiyə dəyməsə də, qarı öldürülməklə evin qiyməti həcmində dəyər almış oldu. Qətli həyatda onu bir ev qiymətində irəli atdı; bu qiymət vaxt-bivaxt qalxıb-enirdi. Hə, ev kirayənişinə çatdı - bu, həyatda onun ilk iri addımı sayıla bilərdi. Ancaq bu addım xoşbəxtlik səmtinə atılmışdısa da, o, gözünü açıb özünü bədbəxtlik civarlarında gördü. Bədbəxtliklər ona yuxu kimi gəlir. Himayəsinə götürdüyü, onu candan əziz bilən qarı damarına dərman yeridilməklə öldürüldüyünü açıqca gördü. Cinayətin bir-iki, uzaq başı, iki-üç saniyəliyə şahidi oldu. Kirayənişin ev sahibəsini bir oğul kimi dəfn elədi. Hamı bəh-bəh deyirdi. Dəfn qonum-qonşu arasında ona hörmət gətirdi. Bir dəfnlə məhəllədə beş kişidən birinə çevrildi. İndən belə də onu barmaqla göstərəcəkdilər.
Ancaq qəbiristanlıqda qarının ruhunu başı üzərində səkən görəndə, ürəyi əsdi, qorxudan az qaldı dizləri qatlana.
Detektiv ədəbiyyatın inkişafı tərslikdən onun cinayəti dövrünə düşdü. Kriminalistlərdən fərqli olaraq, detektivçilər hər şeyi adamın gözündən oxuyur. Onlara fakt lazım deyil. Fəhm kifayət edir. Faktı həyatdan yox, fantaziyaları içərisində götürürlər. Onun cinayəti detektivçi qələmindən daha maraqlı çıxar. Bu haqda roman yazılarsa, özü birinci onu tapıb oxuyacaq. Ancaq özü haqqında roman həm də onun cinayət işi kimi bir şey olasıdır. Sənəd rolu oynayacaq.
Hə, rəftarındakı canilik əlamətlərini bir tək detektivçilər görməyə qabildi. Bu əlamətlər obyektiv olaraq öz-özünə ortaya çıxırdı. Bə nə, cinayət orqanizmdə də təbəddülatlara səbəb olur. Bel əyilir. İnsan dinə yuvarlanır da. Qocalıq sürətlənir. Söhbətin şirin yerindəcə qəfildən kar və kor olmağı - onda şübhə doğuran əsas cəhət elə bunlar idi. Artıq gecələr yatağa uzanmağı vərdiş üzrədir. Onsuz da yuxusu ərşə çəkilib. Yatmazdan qabaqkı və sonrakı proseduralar yerli-yerində qalır. Dəmir intizam üzrə dişini yumalıdır. Səhər durub idman edir, sümüklərini şaqqıldadır. Artıq onun üçün gündüz gecəyə nisbətdə toy-bayramdır. Mağıl gündüz ona cinayətini unutdura bilir. Gecədə bu qabiliyyət yoxdur. Əksinə, gecələr qarının ruhu parlaq bir quş olub qonur pəncərəyə. Onun ruhu Ay rənginə çalır. Hətta bir dəfə elə bilib pəncərəyə qonan ruh deyil, sadəcə, Ayın pəncərədəki əksidir. Yox, bu, qarının quşa dönmüş ruhu idi - gileyli-qınaqlı nəzərlərini ona dikmişdi. Denən, ay kaftar, ölübsən, insan kimi öl get də-ə! Bəlkə evini dalınca aparıb qəbrinə yerləşdirək?! Amma öldürülməsəydi, arvad bir-iki ilə özü "öz xoduynan" ölüb gedəcəkdi. Özxoşuna ölsəydi, indiyə min ilin ölüsünə qarışmışdı. Yaxşıca unudulmuşdu da. Di gəl, indi ölümü aktuallığını saxlayır. Yox, artıq sərçə dimdiyindən ilişən kimi ilişib. Bu kaftar hər dəqiqə yadına düşür. Guya iyirmi il növbəyə durub aldığı evi də tərk etmək istəmir. Görün, öləndə də evi tərk etməzlər? Onsuz artıq "kupça" da onun adına deyil.
Hə, onun törətdiyi cinayəti məhz detektiv yazıçıların görməsi ehtimalı güclü idi. Gərək indən belə guşənişin ola. Küçə, ya bazarda, hətta JEK-dəki hər bir kəs təsadüfən detekiv yazar ola bilərdi. Detektivçinin buynuzu olmur ki. Onlarla avtobusda yanaşı otura da bilərsən. Çünki yazıçılıq əlavə bir məşğuliyyətdir. Bu heç kəsin üzündə yazılmır. Bir adam mühəndis, ya müəllim də olar, həmçinin detektiv yazar da. Yox, yağışdan çıxıb yağmura düşüb. Bilsəydi belə olacaq, qələt edib cinayət törətməzdi. Kriminalistlərdən gizlənmək planını uğurlu qurmuşdu. Uğursuzluq detektivçiləri düşünən andan başladı. Hər hansı detektiv əsərdə obrazı canlandırılarsa, bat oğlu batdı. Heç nəylə də yox, müstəntiqlər onu kitabdakı obrazla tutuşdurub tanıyacaqdılar. Detektiv yazarların get-gedə çoxalması onda vahiməni birə-beş gücləndirirdi. Yox, onlar çoxalmırdılar, həşərat kimi artırdılar. Əslində detektivçilərin rolu xəbərçilikdən özgə bir şey deyildi. Cinayət və ona uyğun cəza da varsa, onların cəmiyyətdəki rolu heç cür aydın deyil. Detektiv ədəbiyyat - harınlıqdır. Həm də bu, müharibələrin yoxluğuna, cəmiyyətdə sabitliyə dəlalət edir. Həqiqətən də, müharibədə-zadda insanların detektiv yazmağa vaxtı hardandı? İngilislər detektivi bekarçılıqdan yazıblar. İndi də elədilər. İngiltərədə detektiv əsərlərin bolluğu ölkədə maddi rifah halının yüksəkliyinə bir sübutdur. Müstəmləkəçilik İngiltərədə detektiv janrının inkişafına təkan verib. Yaxşı, bə bizə nə gəlib? Guya Azərbaycan da İngiltərə oldu? Torpaqları işğal edilmiş ölkəyə detektiv nə yaraşar? O cür əsərlər bizdə niyə çoxalsın? Çünki yelbeyinik, küyə gedənlərik! Bizimki dəbə uymaqdır. Evində yox urvalıq, könlündən keçir darğalıq.
Amma cəzasını tez çəksəydi, bəlkə parlaq quşun bu cəfalarına düçar olmayacaqdı da. Cinayətdən şədd eləmiş parlaq quş yer üzündə yeganə nüsxə idi. Onu Allah yaratmamışdı, o, sintetik tərzdə özü ortaya çıxmışdı. Bu quş onun cinayətinin yeganə şahididir və olsun ki, ədaləti rəmzləndirirdi. Onu nə öldürmək olur, nə də tutub başını atmaq. Parlaq ruhani bir şəkildi. Qaranlıqda işıldayır. Bir tək o cəhəti yaxşıdır ki, gündüzləri görünməz olur. İşə bax, evi adına keçirəli, evlənmək yadına düşmür. Halbuki ömrü boyu evlənmək üçün ev almaq istəyib. Yaxşı, indidən bunun yadına arvad-zad düşmürsə, necə evlənəcək? Bəlkə zorla evləndirələr; onda da gərək arvadla bacı-qardaş kimi dolana. Arvadı yalnız xidmətçi rolunda görəcək.
Artıq hər çıqqıltıdan diksinir. Bir dəfə gözü hədəqəsindən çıxıb küçədə yanından ötən pota bir kişinin gicgahına dəymişdi. Cəld adamlara qarışıb gözdən itdi. Ancaq başı qabağa-dala çöndükcə, çiyni gedib-gələnlərə toxunurdu. Hamı ona detektivçi kimi görsənirdi. Bircə polislərdən savayı. O, bir dəfə hər hansı polisə bədən xəsarəti yetirib tutulmaq istəmişdi. Parlaq quşdan bəlkə yalnız bu yolla qurtulmaq olardı. Ancaq kiçik cinayətin böyük cinayəti ört-basdır edəcəyinə inanmayıb bu işdən vaz keçdi. Nə ola, ola. Tutularsa da tutulsun. Cəza cinayətinə uyğun gələndə, əlbət, parlaq quş ondan əl çəkər.
Bu detektivçilərin yalançı humanistlikləri də ondan bilinir ki, canilərin yox, təkcə qurbanların tərəfində dururlar. Onlardan soruşasan: bə cani insan deyil? Axı, humanizm ona niyə tətbiq edilməsin?
Son qərarı detektivçilərlə rastlaşmamaq üçün burnunu qapıdan bayıra çıxarmamaq oldu. Qarşıdakı on-on beş ili türmədə çürüyüncə, evdə ölər. Hərçənd evdə ona türmədən çətin olacaqdı. Mağıl türmədə "balanda" içirdiləcək, qabağına it-pişik əti tullayacaqdılar. Rahat evdə onu ac ölüm gözləyir. Əcəb acmayasan, acıqca parlaq quşu gecə lapması yerində görüb, tez-tez onun şəklini çəkəsən. Bəlkə şəkillərə köçürə-köçürə onu "azaldar", yox edərsən də.
Yarım il bir göz qırpımında ötdü. Pəncərələri sönük mənzilin künclərini hörümçək torları bəzəmişdi. Qohumlar gəlib qapını sındırıb mənzilin ortasında tavandan asılmış skelet görmüşdülər. Kriminalistlər skeletin ona mənsubluğunu tapmaca kimi tapmaq istəyirdilər. Detektivçilər xəbər tutsa, hər halda, cinayətin sirri daha tez açıla bilərdi. Kələfin ucunu tutdunsa, gedəcək. Əlbəttə, burda fantaziya böyük rol oynayır, önəm kəsb edir. O, qarını öldürmüşdü, bir növ, qarı da onu öldürdü. Amma görək bunu kim tez tapacaq. Küt kriminalistlərdənsə, ümid də, inam da yenə detektivçilərədir.
17 may - 23 sentyabr 2003-cü il