ANNA KARENİNA İLƏ MƏHKƏMƏ ÇƏKİŞMƏSİ PERSPEKTİVLƏRİ
| A |
nna Karenina mənim tək yaşadığımı təzəcə aldığım illüstrasiyalı "Anna Karenina" kitabından görüb. Anna "Anna Karenina"nın səhifələrindən bəşəriyyəti güdürmüş. Necə şirnikib, dişlərini necə itiləyibsə, XIX əsrdən birbaşa mənim yaşadığım XXI-ə adlayıb. Hələ yaxşıdı, XX-də onu "Kalaşnikov"la odlamayıblar.
Anna məşuqəyə ehtiyacım olduğunu havadanca oxuyub. XIX əsr rus klassik ədəbiyyatından boylanmaqla. O, XX əsr sevgilərinə təzəlikcə yekun vurub. Balansı bağlayıb. Xoşuma gəlməyi xoşuna gəlib. Əsas da gecə yatarkən soyunmalarım onda şəhvətlər oyadıb. Açığı, mən çox erotik soyunanam. Elə bunuca gözü tutub. Axı, onda və onun kimi sivilizasyon qadınlarda sevgi şəhvətlə başlayır. Şəhvətlər sevgilərin proloqudur. Onlar şəhvətə hətta birbaşa "sevgi" deyəndilər. Bu sözləri sinonim kimi başa düşürlər. Quru və qartımış Aleksey Karenin Anna üçün yalnız nigah kağızında əhəmiyyət kəsb edir.
O, gecənin bir aləmində, gözümə yuxu gethagetdə başımın üstünü kəsdirdi. Belə şey yatıb yuxuma da girməzdi. Mən gözüyumulu üstünə şığıdım. Onun Anna Karenina olduğunu iş işdən keçəndən sonra anladım. Özü də özü deyəndən sonra. Yoxsa yüz il qala onu tanımazdım. Axı gecə qara-cücə qara, cavan xanımların kimliyi bir o qədər rol oynamır. Bilsəydim ki, bu Anna o Annadır, yenə hərəkətlərimi tələsik yüz ölçüb, bir biçər, özümü cilovlayar, sığortalayardım. Yadıma düşəndə dəli oluram: gör mən neylədim. Gəlib-gəlib harda çamura batdım. Dimdiyimdən ilişdim. Əlimdən nə xata çıxdı. Cinayət Məcəlləsində ədəbi qəhrəmanla cinsi əlaqə maddəsi yoxdursa da, bu ən azı Lev Tolstoydan ayıbdı. Həm də onun hər hansı qəhrəmanını belə işə sövq etmək bağışlanmaz səhvdi. Səhv də yox - cinayət. Bir iş də var ki, onda gərək bütün qadınlarla xoş ünsiyyət cinayət əməli sayıla. Onda bəşəriyyətin kökü kəsilər ki. Olmadı elə, oldu belə, ona qarşı cinayət işi qaldırılar, həbs qəti imkan tədbiri seçilərdi. Məşhurlarla ilişgili işlər həmişə qorxuludur. Məhkəmələr də haq-nahaq onlara arxa durur. Bir sözlə, şöhrət - təhlükə mənbəyidir. İnandırım, Tolstoyun Annasına görə adamın atasına od vurarlar. Ancaq Tolstoyun yanında günahımı, ərindən boşanacağı təqdirdə, Anna Karenina ilə evlənməklə yuya bilərəm. Mən buna hazıram. Bir şərtlə ki, dünya ədəbiyyatından qopsun, ayrılsın. Dünyanın gözü qarşısında "Anna Karenina"dan - ədəbi obrazlıqdan çıxıb anama gəlin olsun. Özüm ondan bir-iki övlad da istəyərəm. Sözümün canı odur ki, onun ailə həyatı ədəbi qəhrəman şəklində mümkün deyil. Amma övladlarımızın Lev Tolstoyla bağlılığı gözəl bir iş olardı. Onlar həyatda yaxşı yer tutardılar.
Nə əcəb, Anna Vronskidən də bezib? Yoxsa o məni sınağa çəkirmiş: Tolstoya hörmətim qalıb, ya yox? İmtahandan lax çıxdım. Ancaq döşək kimi alta yıxılmaqla da sınaq qoymazdılar, axı! Digər tərəfdən, burda başqa suallar ortaya çıxır: əgər ona dəyib-toxunmasaydım, L.Tolstoya hörmətim qalmışmı sayılacaqdı? Görən, qadına hansı münasibət hörmətdir? Məncə, Anna Lev Tolstoyun təsir dairəsindən "Anna Karenina"nın ilk çapındaca çıxıb. Hətta onun ilk variantında - qaralama səviyyəsində. O, Tolstoyla birdəfəlik üzülüşüb. Yoxsa çapa qədər belə hoqqalar çıxarsaydı, Lev Nikolayeviç buna dözməz, onun dərsini yaxşı verərdi. Təxəyyülündəcə. Ən azı simasını dəyişdirərdi. Acıqca gözəlliyini azaldardı da. Üzünə eybəcər xallar qoyardı. Ya onu əxlaq mücəssiməsinə çevirərdi. Əxlaq da ki Anna üçün ölüm kimi bir şeydi. Hər halda, Anna "Anna Karenina"da eybəcər görsənəcəkdi. Lakin ədib onu şəhvət tuluğu şəklində həyata atıb. Elə bu da Annaya sərf edir. O, əxlaq qaydalarıyla yaşamaq istəməzdi. Bu iş onun üçün facianə olardı.
Vay, vay, Anna XIX əsrdən bu yana özü üçün sərbəst gəzir. Heç nə vecinə deyil. Siyasətə də qarışmır. Onunku subay kişiləri tora salmaqdı. Minlərcə oxucuya gəl-gəl deyib. Onları ələyib, əldən keçirib. Zöhrəvi xəstəliklərə də tutulmamış olmaz. Ancaq o, veneroloqu da eləcə "Anna Karenina" oxucuları arasından tapa bilərdi. Başqa əlacı yoxdu. Aşkarda dispanserə getmək imkanından məhrumdu. O öz məşuqlarını ömrünün hüdudlarından uzaqlarda çırtmalayıb seçir. Evli kişilərin evindəsə "Anna Karenina"dan burnunu çölə çıxarmaz. Onların arvadlarıyla saçyoldusuna çıxmağı Allah göstərməsin. Saçını ovuclayıb yerə qoyar, üzünü cırıb çənəsinə yapışdırar, cəmdəyini yun kimi didərdilər. Kitabda susmaq - onda bu əxlaq təzahürü qorxudan törənmişdi.
Bəlkə onun özünün də kimlərləsə təmiz ailə qurmaq niyyəti olub. Lakin şəhvətlə başlanan ünsiyyət adını kişi qoyan hər bir kəsi ailə qurmaqdan çəkindirər. Şəhvət qısa müddətdə maraqlıdır və sonrakı həyat gedişatına şübhələr doğurur. Hərçənd bu zəmində ailə quranlar da tapılır. Güman, onunla ailələr qurulub da, dağılıb da. Tolstoyun xatirinə ailəlik dövrünü xeyli uzadanlar da olmuş olar. Bir növ, Tolstoy faktoru ailələri möhkəmlədib. XIX və XX yüzillər mətbuatını yaxşı-yaxşı araşdırmış olsaq, Annanın kimlərləsə toyu xəbərlərinə də rast gələrik. Onu deyim ki, Tolstoyun bu ədəbi obrazına evlənən kəs qismən xoşbəxtdir. Cəmiyyətdə asanca şöhrət tapar. Əcəb bu şöhrətlərin Rusiya və başqa ölkələrdə, ələlxüsus Avropada izlərini axtarasan. Onların hətta Avropanın biznes tarixində, ölkələrin iqtisadi tərəqqisində də rolu inanılasıdır.
Hər halda, Anna Karenina indilikdə məni seçib. Deyən, şöhrət quşu gecdən-gec gəlib mənim də çiynimə qonmaq istəyib. Gərək bu informasiyanı cəmiyyətə ötürəm. Bunun başqa informasiyalardan nəyi əksikdir? Ondakı absurdluq və şok effekti yerli-yerindədir. Niyə də gizlin qalsın? Qoy cəmiyyət ondan faydalansın! Elə özüm də. Üstəlik, bu xəbər mənim ölkəmdə Lev Tolstoya meylləri daha da gücləndirər. Annanın xatirinə "Anna Karenina"nı oxuyanlar sayca artar. Annaya kitabdaca işarə vurar, ona göz edərlər. Qəlblərdə bəzi ümidlər yanar. Gələcək üçün planlar qurular. Gələcək işıqlaşar. Məğmun və naəlac kişilərə gələcək bağışlanar.
Ancaq hissə qapılıb Annanı basmarlamağım bəlkə də mənim səhvim idi. Öz ideallarıma xəyanət etdim. Əlbəttə, bu, Tolstoyun ruhuna böyük hörmətsizlikdi. Adama deyərlər, tutalım, Anna axmaq və çölədüşməydi, bə sənə nə olmuşdu? "Özünü saxlaya bilmirdin?" - soruşardılar. Həmin xəbəri aləmə faş etməklə də idbar bir nümunəni yaymış olardım. Şəhvət düşkünləri Tolstoyun bütün qadın qəhrəmanlarına vurrey hücuma keçərdilər. Vur-çatlasın xirtdəyə çıxardı. Eyş-işrət baş alıb gedər, Tolstoyun romanları ümumxanaya çevrilərdi. Hərçənd arada dünyaya uşaqlar da gələcəkdi. Mən burada günahı yenə Tolstoyda, Lev Nikolayeviçin özündəcə görürəm. Zəhmət çəkib, ədəbiyyatı ayağısürüşkənlərlə doldurmayaydı. Üstəlik də, onları əbədiyyətə ötürmək belə vacibdimi? Annalar belə matahdılar?! Tolstoy sevgiləri gərək namərdliklərdən keçirməklə göstərəydi? Başqa cür edə bilməzdimi? Yəqin o özü də əxlaqı düzgün təsəvvür etməyib. Əslində mənim tutduğum iş zorlama cinayəti kimi tövsif edilə bilər. Ancaq insaf da dinin yarısıdır, avara qadına münasibətdə "zorlama" istilahı kökündən səhvdir. Əslində Tolstoyun ədəbi qəhrəmanlarıyla bağlı heç bir məhəbbət macərasında cinayət tərkibi yoxdur. Anna məni sevərək yanıma gəldiyini çataçat özü qulağıma pıçıldamışdı. Amma biz də çörəyi qulağımıza yemirik - yəqin eyni sözü hamıya deyib. Onda məhəbbət öyrəncəli şeydi. Guya onu sevənləri o da sevir - borclu qalmağı qəbahət sayır. Özünə söz verib, əbədiyyət boyu bu barədə heç kəsə yox deməməli. Artıq bunu özünə vəzifə bilir. Axı, nə olan şeydi ondakı - heç kəsin könlünü qırmamalı! Lev Tolstoy zərif çöhrəli bu "yekaterina" qadınla hamını sədaqətsizliklərə sürükləyib. "Anna Karenina"nı oxumuş tək kişilər göydə Annanındı. Onlarla ünsiyyət qorxusuz-hürküsüzdür. Bəlkə də dünyanın bütün qitələrində onun yatdığı-sevişdiyi cavanlar olub. Aralarında hətta zəncisi də var. Amma Anna zənci balalarını da Tolstoyun nəvələri sayır.
Yox, Anna məni şərləyə də bilər, tutdura da. Lev Tolstoydan həya edib, onunla yatmasaydım, inan, evim yıxılardı. İstər-istəməz zorlama faktı ortaya atılacaqdı. Bə şəri-şeytan, quru böhtan necə olar? Bax, bu cür. Bu fakt bütün dünyada səs-küy doğurardı. Namus yatıb onun yuxusuna girməsə də, məhkəmə çəkişməsində məhz namus önə çəkilərdi. Namus intiqam məqsədiylə ortaya atılan qorxunc bir şeydir. Hə, astar üzə çevriləcək, namus namussuzluğu tam əvəzləyəcək. "Sevgi"dən imtina edən hər kəs zərbə yeməlidir. XIX əsrdən beləsinə bu cür zərbələri yəqin çox yeyiblər. Dünya mətbuatını arayıb-araşdırsan, ona dair faktları hökmən taparsan. Anna Kareninanın onu sevməyənlərlə məhkəmə çəkişmələri də bir tarixdir. Tarixçilərin - bu bədbəxt uşağının üslubu ənənəvi və həmişə köhnədir. Yalnız hərbi münaqişələri götürüb yazırlar. Niyə təkcə onları və nə üçün? Həyatın hərbidən özgə cəhətləri yoxmu? Dərinliklər yoxmudur? Anna Kareninanın məhkəmə çəkişmələrinin tarixi I və II Dünya müharibələri tarixindən belə maraqsızdır? Mən bu məhkəmə tarixçələrini nümunə kimi götürüb, öz məhkəməmdə onlardan misallar çəksəm, prosesi uda da bilərəm. Yoxsa işim şuluqdur. Yaman yerdə axşamlamışam. Ağır maddələri belimə mindirəcəklər. Həyatdakı hər hansı qadınla elə bir münaqişəni asanlıqla yoluna qoymaq olardı. Allaha şükür, arada ölüm-itim yoxdu ki. Adamı bağışlardılar da. Ədəbi obrazla bu cür əlaqəyəsə heç bir prokuror göz yummaz. Kəmfürsət şeydilər, eləsinin azadlığına qol qoymazdılar. Bu birbaşa cinayətə maksimum iş istəyərlər. Üstəlik də, Tolstoy hamı üçün qiymətlidir. Guya onlara da. Özlərini mədəni dünyaya yaxmaq, oraya yaxınlıqlarının sübutu üçün məhz onun qəsdinə durarlar. Müəllif elə-belə yazıçı olsaydı, nə vardı ki. Ona yüngül iş kəsilərdi. Tolstoyun dünyəvi şöhrəti sanki mənim belimi qırmaq üçün imiş. Əslində Anna Kareninanı Lev Tolstoy yetişdirib, insanların canına salıb. Onun kitabdan evlərə soxulmağının bütün günahı Tolstoydadır. Baxmayaraq ki, artıq Anna Tolstoyla hesablaşmaz. Lakin Anna hələ Vronskiyə uyanda, onunla "şurı-murı", "fiqli-miqli" yapanda, Tolstoy ona rəğbət bəsləməməli idi. Bu, böyük yazıçının böyük də səhvidir. Yoxsa tərbiyə nə cür yarana bilər? Yazıçı əxlaq və tərbiyənin atası olmamalıdımı? Di hanı bə? Roman maraqsız alınacaqdısa da, didaktikaya yol veriləcəkdisə də, gərək Tolstoy tərbiyəni əsas götürəydi. Əxlaq əbədi vacib şeydir. Tolstoy istəsəydi, romanda onu kötəklətdirə bilərdi. Kötək - eləsi üçün yeganə dərs vəsaitidir. Amma o boyda əsərdə bir kəs ona gözün üstə qaşın var demədi, yüngül bir çırtma da vurmadı. Onun özü-özünü öldürməsi hesabdan deyil. Yazıçı yerli-yersiz bizi onun daxili iztirablarıyla məşğul etdi. Borcumuz da bir oxucu kimi bu iztirablara heyran qalmaqdı. Amma buna vaxt hardandı? Gör zamanın da haralarındayıq! XXI əsrin əvvəllərində namusdan bixəbər qadının daxili iztirablarına kimdi vız atan. Bəşəriyyətin iş-gücü başdan aşır. Nəyə gərəkdi bu cür boş humanizm? Baş qatmağamı? Şərq ölkələrindəki romanlarda Anna Kareninanın başı dibdən kəsilərdi. Bəxti gətirib ki, bir rus romanında dünyaya gəlib. Elə orda da at oynadır. Bu mühitdə namus əlahiddə əhəmiyyət kəsb etmir. Əslində Annanın azadlığı ədəbi-süni bir şeydi. Bu azadlıq olsa-olsa naqis nümunələri klonlaşdırmağa qabildir. Tolstoy gərək Annaya azadlıq verməyəydi. Buna elə bir lüzum yoxdu. Həm də bu barədə Lev Nikolayeviç tam ixtiyar sahibi idi. Sədaqətsizlik artıq mədəniyyətsizlikdir və onunla elə mədəniyyətsiz də rəftar olunmalıdır. İndiki halda ədibin ədəbi qəhrəmana münasibəti adekvat sayılmamalıdır. Di gəl, Tolstoy kimi dünyanın yüksək mədəni bir insanı Anna kimi alçaq hərəkətli bir qadına əslində alqış deyib. Barı ona rəğbətinisə gizlədəydi. Aleksey Karenini üzüyumşaq görmüşdümü? Yəqin Lev Nikolayeviç Aleksey Aleksandroviçi həyatda maymaq görüb və onu ədəbiyyata da elə gətirib. L.Tolstoy insafsızlıq edib. Onun heç Allahı yoxmuş. Vaxtındaca Aleksey Kareninin Tolstoydan müdafiəsi təşkil olunmalı idi. Heç indi də gec deyil.
Anna yanıma gündüz gəlsəydi, inan mən onu iti qovan kimi qovardım. Köpək qızı! Mən onu romandan yaxşı tanıyırdım. Veneroloqa-zada getmək həvəsində də deyiləm. Amma o, məqamı düz seçmişdi. Sadəcə, şeytan da məni aldatdı. Daha keçib. Artıq gecdir. Bundan sonra gecəquşu kimi haçaq gəlsə, yox deyə də bilmərəm. "Yox" desəm, məhkəmə perspektivi qaçılmazdır. Həqiqəti üstümə qara kimi yaxar. Mən indi Anna Kareninanın şəxsi dustağıyam. Ancaq eh, qoy lap hər gecə gəlsin. Axır özü məndən bezər, inşallah. Onda azad olaram. Həm də mənimki şadlığına şitlik eləməkdi. Başqasının bu vəziyyətdə mənə paxıllığı tutardı. Düzünə qalsa, doşab almışam, bal çıxıb. Gələcək araşdırıcılarsa Anna Kareninanın bioqrafik tarixçələrinə hökmən məni də salacaq. Elə bunun özü nəyə desən dəyər.
5 avqust - 7 oktyabr 2003-cü il